Tacitī Annālium Liber Prīmus

In order to facilitate the understanding of the contents, this book is here read in a very slow pace, and with the individual words pronounced more articulated, separated, and stressed, than they would be in a more relaxed and natural reciting. There is also a version of this text annotated with grammatical explanations, all in Latin, at the Latin Wikibooks.

[1] Urbem Rōmam ā prīncipiō rēgēs habuēre; lībertātem et cōnsulātum L. Brūtus īnstituit. dictātūrae ad tempus sūmēbantur; neque decemvirālis potestās ultrā biennium, neque tribūnōrum mīlitum cōnsulāre iūs diū valuit. nōn Cinnae, nōn Sullae longa dominātiō: et Pompeī Crassīque potentia cito in Caesarem, Lepidī atque Antōniī arma in Augustum cessēre, quī cūncta discordiīs cīvīlibus fessa nōmine prīncipis sub impĕrium accēpit. sed veteris populī Rōmānī prōspera vel adversa clārīs scrīptōribus memorāta sunt; temporibusque Augustī dīcendīs nōn dēfuēre decōra ingenia, dōnec glīscente adūlātiōne dēterrērentur. Tiberiī Gāīque et Claudiī ac Nĕrōnis rēs flōrentibus ipsīs ob metum falsae, postquam occiderant, recentibus ŏdiīs composĭtae sunt. inde cōnsĭlium mihi pauca dē Augustō et extrēma trādere, mox Tibĕriī prīncipātum et cētera, sine īrā et studiō, quōrum causās procul habeō.

[2] Postquam Brūtō et Cassiō caesīs nūlla iam pūblica arma, Pompeius apud Sicĭliam oppressus, exūtōque Lepidō, interfectō Antōniō nē Iūliānīs quidem partibus nisi Caesar dux reliquus, positō triumvirī nōmine cōnsulem sē ferēns et ad tuendam plēbem tribūnīciō iūre contentum, ubi mīlitem dōnīs, populum annōnā, cūnctōs dulcēdine ōtiī pellēxit, īnsurgere paulātim, mūnia senātūs magistrātuum lēgum in sē trahere, nūllō adversante, cum ferōcissimī per aciēs aut prōscrīptiōne cecidissent, cēterī nōbilium, quantō quis servĭtiō prōmptior, opibus et honōribus extollerentur ac novīs ex rēbus auctī tūta et praesentia quam vetera et perīculōsa māllent. neque prōvinciae illum rērum statum abnuēbant, suspectō senātūs populīque imperiō ob certāmina potentium et avārĭtiam magistrātuum, invalĭdō lēgum auxĭliō, quae vī, ambitū, postrēmō pecūniā turbābantur.

[3] Cēterum Augustus subsĭdia dominātiōnī Claudium Mārcellum sorōris fīlium admodum adulēscentem pontificātū et curūlī aedīlitāte, M. Agrippam ignōbilem locō, bonum mīlitiā et victōriae socium, geminātīs cōnsulātibus extulit, mox dēfūnctō Mārcellō generum sūmpsit; Tibĕrium Nĕrōnem et Claudium Drūsum prīvignōs imperātōriīs nōminibus auxit, integrā etiam tum domō suā. nam genitōs Agrippā Gāium ac Lūcium in famĭliam Caesarum indūxerat, necdum positā puerīlī praetextā prīncipēs iuventūtis appellārī, dēstinārī cōnsulēs speciē recūsantis flāgrantissimē cupīverat. ut Agrippa vītā concessit, Lūcium Caesarem euntem ad Hispāniēnsīs exercitūs, Gāium remeantem Armĕniā et vulnere invalĭdum mors fātō propera vel novercae Līviae dolus abstulit, Drūsōque prīdem extīnctō Nerō sōlus ē prīvignīs erat, illūc cūncta vergere: fīlius, collēga imperiī, cōnsors tribūnīciae potestātis adsūmitur omnīsque per exercitūs ostentātur, nōn obscūrīs, ut anteā, mātris artibus, sed palam hortātū. nam senem Augustum dēvīnxerat adeō, uti nepōtem ūnĭcum, Agrippam Postumum, in īnsulam Plānāsiam prōiēcerit, rŭdem sānē bonārum artium et rōbore corporis stŏlĭdē ferōcem, nūllīus tamen flāgitiī conpertum. at hercule Germānicum Drūsō ortum octō apud Rhēnum legiōnibus inposuit adscīrīque per adoptiōnem ā Tiberiō iussit, quamquam esset in domō Tiberiī fīlius iuvenis, sed quō plūribus mūnīmentīs īnsisteret. bellum eā tempestāte nūllum nisi adversus Germānōs supererat, abolendae magis īnfāmiae ob āmissum cum Quīntīliō Vārō exercitum quam cupīdine prōferendī imperiī aut dignum ob praemium. domī rēs tranquillae, eadem magistrātuum vocābula; iūniōrēs post Actĭăcam victōriam, etiam senēs plērīque inter bella cīvium nātī: quotus quisque reliquus quī rem pūblicam vīdisset?

[4] Igitur versō cīvitātis statū nihil ŭsquam prīscī et integrī mōris: omnēs exūtā aequālitāte iussa prīncipis aspectāre, nūllā in praesēns formīdine, dum Augustus aetāte validus sēque et domum et pācem sustentāvit. postquam prōvecta iam senectūs aegrō et corpore fatīgābātur, aderatque fīnis et spēs novae, paucī bona lībertātis in cassum disserĕre, plūrēs bellum pavēscere, aliī cupĕre. pars multō maxima inminentīs dominōs variīs rūmōribus differēbant: trucem Agrippam et ignōminiā accēnsum nōn aetāte neque rērum experientiā tantae mōlī parem, Tiberium Nerōnem mātūrum annīs, spectātum bellō, set vetere atque īnsitā Claudiae familiae superbiā, multaque indicia saevitiae, quamquam premantur, ērumpere. hunc et prīmā ab īnfantiā ēductum in domō rēgnātrīce; congestōs iuvenī cōnsulātūs, triumphōs; nē iīs quidem annīs, quibus Rhŏdī speciē sēcessus exul ēgerit, aliud quam īram et simulātiōnem et sēcrētās lubīdinēs meditātum. accēdere mātrem muliebrī inpotentiā: serviendum fēminae duōbusque īnsuper adulēscentibus, quī rem pūblicam interim premant, quandōque distrahant.

[5] Haec atque tālia agitantibus gravēscere valetūdō Augustī, et quīdam scelus uxōris suspectābant. quippe rūmor incesserat, paucōs ante mēnsēs Augustum, ēlēctīs cōnsciīs et comite ūnō Fabiō Maximō, Plānāsiam vectum ad vīsendum Agrippam; multās illīc utrimque lacrimās et signa cāritātis spemque ex eō fore ut iuvenis penātibus avī redderētur: quod Maximum uxōrī Mārciae aperuisse, illam Līviae. gnārum id Caesarī; neque multō post extīnctō Maximō, dubium an quaesītā morte, audītōs in fūnere eius Mārciae gemitūs sēmet incūsantis, quod causa exitiī marītō fuisset. utcumque sē ea rēs habuit, vixdum ingressus Illyricum Tiberius properīs mātris litterīs accītur; neque satis conpertum est, spīrantem adhūc Augustum apud urbem Nōlam an exanimem reppererit. ācribus namque cūstōdiīs domum et viās saepserat Līvia, laetīque interdum nūntiī vulgābantur, dōnec prōvīsīs quae tempus monēbat simul excessisse Augustum et rērum potīrī Nerōnem fāma eadem tulit.

[6] Prīmum facinus novī prīncipātūs fuit Postumī Agrippae caedēs, quem ignārum inermumque quamvīs fīrmātus animō centŭriō aegrē cōnfēcit. nihil dē eā rē Tiberius apud senātum disseruit: patris iussa simulābat, quibus praescrīpsisset tribūnō cūstōdiae adpositō, nē cūnctārētur Agrippam morte adficere, quandōque ipse suprēmum diem explēvisset. multa sine dubiō saevaque Augustus dē mōribus adulēscentis questus, ut exilium eius senātūs cōnsultō sancīrētur perfēcerat: cēterum in nūllīus umquam suōrum necem dūrāvit, neque mortem nepōtī prō sēcūritāte prīvignī inlātam crēdĭbile erat. propius vērō Tiberium ac Līviam, illum metū, hanc novercālibus odiīs, suspectī et invīsī iuvenis caedem festināvisse. nūntiantī centuriōnī, ut mōs mīlitiae, factum esse quod imperāsset, neque imperāsse sēsē et ratiōnem factī reddendam apud senātum respondit. quod postquam Sallustius Crīspus particeps sēcrētōrum (is ad tribūnum mīserat cōdicillōs) comperit, metuēns nē reus subderētur, iūxtā perīculōsō fīcta seu vēra prōmeret, monuit Līviam nē arcāna domūs, nē cōnsĭlia amīcōrum, ministĕria mīlitum vulgārentur, nēve Tiberius vim prīncipātūs resolveret cūncta ad senātum vocandō: eam condĭciōnem esse imperandī, ut nōn aliter ratiō cōnstet quam sī ūnī reddātur.

[7] At Rōmae ruĕre in servitium cōnsulēs, patrēs, equĕs. quantō quis inlūstrior, tantō magis falsī ac festīnantēs, vultūque compositō, nē laetī excessū prīncipis neu trīstiōrēs prīmōrdiō, lacrimās gaudium, questūs adūlātiōnem miscēbant. Sex. Pompeius et Sex. Appuleius cōnsulēs prīmī in verba Tiberiī Caesaris iūrāvēre, apudque eōs Seius Străbō et C. Turrānius, ille praetōriārum cohortium praefectus, hic annōnae; mox senātus mīlĕsque et populus. Nam Tiberius cūncta per cōnsulēs incipiēbat, tamquam vetere rē pūblicā et ambiguus imperandī: nē ēdictum quidem, quō patrēs in cūriam vocābat, nisi tribūnīciae potestātis praescrīptiōne posuit sub Augustō acceptae. verba ēdictī fuēre pauca et sēnsū permodestō: dē honōribus parentĭs cōnsultūrum, neque abscēdere ā corpore, idque ūnum ex pūblicīs mūneribus ūsūrpāre. sed dēfūnctō Augustō signum praetōriīs cohortibus ut imperātor dederat; excubiae, arma, cētera aulae; mīlĕs in fŏrum, mīles in cūriam comitābātur. litterās ad exercitūs tamquam adeptō prīncipātū mīsit, nusquam cūnctābundus nisi cum in senātū loquerētur. causa praecipua ex formīdine, nē Germānicus, in cuius manū tot legiōnēs, immēnsa sociōrum auxilia, mīrus apud pŏpulum favor, habēre imperium quam exspectāre māllet. dabat et fāmae, ut vocātus ēlēctusque potius ā rē pūblicā vidērētur quam per uxōrium ambitum et senīlī adoptiōne inrēpsisse. posteā cognitum est ad intrōspiciendās etiam prŏcerum voluntātēs inductam dubitātiōnem: nam verba vultūs in crīmen dētorquēns recondēbat.

[8] Nihil prīmō senatūs diē agī passus est nisi dē suprēmīs Augustī, cuius testāmentum inlātum per virginēs Vestae Tiberium et Līviam hērēdēs habuit. Līvia in familiam Iūliam nōmenque Augustum adsūmēbātur; in spem secundam nepōtēs prōnepōtēsque, tertiō gradū prīmōrēs cīvitātis scrīpserat, plērōsque invīsōs sibi, sed iactantiā glōriāque ad posterōs. lēgāta nōn ultrā cīvīlem modum, nisi quod populō et plēbī quadringentiēns trīciēns quīnquiēns, praetōriārum cohortium mīlitibus singula nummum mīlia, urbānīs quīngēnōs, legiōnāriīs aut cohortibus cīvium Rōmānōrum trēcēnōs nummōs virītim dedit. tum cōnsultātum dē honōribus; ex quīs quī maximē īnsignēs vīsī, ut portā triumphālī dūcerētur fūnus, Gallus Asĭnius, ut lēgum lātārum tĭtulī, victārum ab eō gentium vocābula anteferrentur, L. Arruntius cēnsuēre. addēbat Messalla Valĕrius renovandum per annōs sacrāmentum in nōmen Tiberiī; interrogātusque ā Tiberiō num sē mandante eam sententiam prōmpsisset, sponte dīxisse respondit, neque in iīs quae ad rem pūblicam pertinērent cōnsiliō nisi suō ūsūrum, vel cum perīculō offēnsiōnis: ea sōla speciēs adūlandī supererat. conclāmant patrēs corpus ad rŏgum ŭmerīs senātōrum ferendum. remīsit Caesar adrogantī moderātiōne, populumque ēdictō monuit nē, ut quondam nimiīs studiīs fūnus dīvī Iūliī turbāssent, ita Augustum in forō potius quam in campō Mārtis, sēde dēstinātā, cremārī vellent. diē fūneris mīlitēs velut praesĭdiō stetēre, multum inrīdentibus quī ipsī vīderant quīque a parentibus accēperant diem illum crūdī adhūc servitiī et lībertātis inprōsperē repetītae, cum occīsus dictātor Caesar aliīs pessimum aliīs pulcherrimum facinus vidērētur: nunc senem prīncipem, longā potentiā, prōvīsīs etiam hērēdum in rem pūblicam opibus, auxiliō scīlicet mīlitārī tuendum, ut sepultūra eius quiēta foret.

[9] Multus hinc ipsō dē Augustō sermō, plērīsque vāna mīrantibus, quod īdem diēs acceptī quondam imperiī prīnceps et vītae suprēmus, quod Nōlae in domō et cubĭculō in quō pater eius Octāvius vītam fīnīvisset. numerus etiam cōnsulātuum celebrābātur, quō Valĕrium Corvum et C. Mărium simul aequāverat, continuāta per septem et trīgintā annōs tribūnīcia potestās, nōmen imperātōris semel atque vīciēns partum aliaque honōrum multiplicāta aut nova. at apud prūdentēs vīta eius variē extollēbātur arguēbāturve. hī pietāte ergā parentem et necessitūdine reī pūblicae, in quā nūllus tunc lēgibus locus, ad arma cīvīlia āctum, quae neque parārī possent neque habērī per bonās artēs. multa Antōniō, dum interfectōrēs patris ulcīscerētur, multa Lepidō concessisse. postquam hic sŏcordiā senuerit, ille per libīdinēs pessum datus sit, nōn aliud discordantis patriae remĕdium fuisse quam ut ab ūnō regerētur. nōn rēgnō tamen neque dictātūrā, sed prīncipis nōmine cōnstitūtam rem pūblicam; marī Ōceănō aut amnibus longinquīs saeptum imperium; legiōnēs, prōvinciās, classēs, cūncta inter sē cōnexa; iūs apud cīvēs, modestiam apud sociōs; urbem ipsam magnificō ōrnātū; pauca admodum vī tractāta quō cēterīs quiēs esset.

[10] Dīcēbātur contrā: pietātem ergā parentem et tempora reī pūblicae obtentuī sūmpta: cēterum cupīdine dominandī concītōs per largītiōnem veterānōs, parātum ab adulēscente prīvātō exercitum, corruptās cōnsulis legiōnēs, simulātam Pompeiānārum grātiam partium; mox ubi dēcrētō patrum fascēs et iūs praetōris invāserit, caesīs Hīrtiō et Pānsā, sīve hostis illōs, seu Pānsam venēnum vulnerī adfūsum, suī mīlitēs Hīrtium et māchinātor dolī Caesar abstulerat, utriusque cōpiās occupāvisse; extortum invītō senātū cōnsulātum, armaque quae in Antōnium accēperit contrā rem pūblicam versa; prōscrīptiōnem cīvium, dīvīsiōnēs agrōrum nē ipsīs quidem quī fēcēre laudātās. sānē Cassiī et Brūtōrum exitūs paternīs inimīcitiīs datōs, quamquam fās sit prīvāta odia pūblicīs ūtilitātibus remittere: sed Pompeium imāgine pācis, sed Lepidum speciē amīcitiae dēceptōs; post Antōnium, Tarentīnō Brundĭsīnōque foedere et nūptiīs sorōris inlēctum, subdolae adfīnitātis poenās morte exsolvisse. pācem sine dubiō post haec, vērum cruentam: Lolliānās Vāriānāsque clādēs, interfectōs Rōmae Varrōnēs, Egnātiōs, Iullōs. nec domesticīs abstinēbātur: abducta Nerōnī uxor et cōnsultī per lūdibrium pontificēs an conceptō necdum ēditō partū rīte nūberet; Q. †Tediī et Vēdiī Polliōnis lūxus; postrēmō Līvia gravis in rem pūblicam māter, gravis domuī Caesarum noverca. nihil deōrum honōribus relictum, cum sē templīs et effigiē nūminum per flāminēs et sacerdōtēs cŏlī vellet. nē Tiberium quidem cāritāte aut reī pūblicae cūrā successōrem adscītum, sed quŏnĭam adrogantiam saevitiamque eius intrōspēxerit, comparātiōne dēterrimā sibi glōriam quaesīvisse. etenim Augustus paucīs ante annīs, cum Tiberiō tribūnīciam potestātem ā patribus rūrsum postulāret, quamquam honōrā ōrātiōne, quaedam dē habitū cultūque et īnstitūtīs eius iēcerat, quae velut excūsandō exprŏbrāret. cēterum sepultūrā mōre perfectā templum et caelestēs religiōnēs dēcernuntur.

[11] Versae inde ad Tiberium precēs. et ille varia ēdisserēbat dē magnitūdine imperiī, suā modestiā. sōlam dīvī Augustī mentem tantae mōlis capācem: sē in partem cūrārum ab illō vocātum experiendō didicisse quam arduum, quam subiectum fortūnae regendī cūncta onus. proinde in cīvitāte tot inlūstribus virīs subnīxā nōn ad ūnum omnia dēferrent: plūrēs facilius mūnia reī pūblicae sociātīs labōribus exsecūtūrōs. plūs in ōrātiōne tālī dignitātis quam fidĕī erat; Tiberiōque etiam in rēbus quās nōn occuleret, seu nātūrā sīve adsuētūdine, suspēnsa semper et obscūra verba: tunc vērō nītentī, ut sēnsūs suōs pĕnitus abderet, in incertum et ambiguum magis implicābantur. at patrēs, quibus ūnus metus sī intellegere vidērentur, in questūs lacrimās vōta effundī; ad deōs, ad effigiem Augustī, ad genua ipsīus manūs tendere, cum prōferrī libellum recitārīque iussit. opēs pūblicae continēbantur, quantum cīvium sociōrumque in armīs, quot classēs, rēgna, prōvinciae, tribūta aut vectīgālia, et nĕcessitātēs ac largītiōnēs. quae cūncta suā manū perscrīpserat Augustus addideratque cōnsĭlium coercendī intrā terminōs imperiī, incertum metū an per invidiam.

[12] Inter quae senātū ad īnfĭmās obtestātiōnēs prōcumbente, dīxit forte Tiberius sē ut nōn tōtī reī pūblicae parem, ita quaecumque pars sibi mandārētur, eius tūtēlam susceptūrum. tum Asĭnius Gallus ‘interrogō’ inquit, ‘Caesar, quam partem reī pūblicae mandārī tibi velis.’ perculsus inprōvīsā interrogātiōne paulum reticuit: dein collēctō animō respondit nēquāquam decōrum pudōrī suō legere aliquid aut ēvītāre ex eō, cui in ūniversum excūsārī māllet. rūrsum Gallus (etenim vultū offēnsiōnem coniectāverat) nōn idcircō interrogātum ait, ut dīvideret quae sēparārī nequīrent, sed ut suā cōnfessiōne arguerētur, ūnum esse reī pūblicae corpus atque ūnīus animō regendum. addidit laudem dē Augustō Tiberiumque ipsum victōriārum suārum quaeque in togā per tot annōs ēgregiē fēcisset admonuit. nec ideō īram eius lēnīvit, prīdem invīsus, tamquam ductā in mātrimōnium Vīpsāniā M. Agrippae fīliā, quae quondam Tiberiī uxor fuerat, plūs quam cīvīlia agitāret Polliōnisque Asĭniī patris ferōciam retinēret.

[13] Post quae L. Arruntius haud multum discrepāns ā Gallī ōrātiōne perinde offendit, quamquam Tiberiō nūlla vetus in Arruntium īra: sed dīvĭtem, prōmptum, artibus ēgregiīs et părī fāmā pūblicē, suspectābat. quippe Augustus suprēmīs sermōnibus cum tractāret, quīnam adipīscī prīncipem locum suffectūrī abnuerent aut inpărēs vellent vel īdem possent cuperentque, M’. Lepidum dīxerat capācem sed aspernantem, Gallum Asinium avidum et minōrem, L. Arruntium nōn indignum et, sī cāsus darētur, ausūrum. dē priōribus cōnsentītur, prō Arruntiō quīdam Cn. Pīsōnem trādidēre; omnēsque praeter Lepidum variīs mox crīminibus struente Tiberiō circumventī sunt. etiam Q. Haterius et Māmercus Scaurus suspicācem animum perstrīnxēre, Haterius cum dīxisset ‘quousque patiēris, Caesar, nōn adesse caput reī pūblicae?’ Scaurus quia dīxerat, spem esse ex eō nōn inrĭtās fore senātūs precēs, quod relātiōnī cōnsulum iūre tribūnīciae potestātis nōn intercessisset. in Haterium statim invectus est; Scaurum, cui inplācābilius īrāscēbātur, silentiō trāmīsit. fessusque clāmōre omnium, expostulātiōne singulōrum flexit paulātim, nōn ut fatērētur suscipī ā sē imperium, sed ut negāre et rogārī dēsineret. cōnstat Haterium, cum dēprecandī causā Palātium introisset ambulantisque Tiberiī genua advolverētur, prope ā mīlitibus interfectum, quia Tiberius cāsū an manibus eius inpedītus prōciderat. neque tamen perīculō tālis virī mītigātus est, dōnec Haterius Augustam ōrāret eiusque cūrātissimīs precibus prōtegerētur.

[14] Multa patrum et in Augustam adūlātiō. aliī parentem, aliī mātrem patriae appellandam, plērīque ut nōminī Caesaris adscrīberētur ‘Iūliae fīlius’ cēnsēbant. ille moderandōs fēminārum honōrēs dictitāns eādemque sē temperantiā ūsūrum in iīs quae sibi tribuerentur, cēterum ānxius invidiā et muliebre fāstīgium in dēminūtiōnem suī accipiēns nē līctōrem quidem eī dēcernī passus est āramque adoptiōnis et alia huiusce modī prŏhibuit. at Germānicō Caesarī prōcōnsulāre imperium petīvit, missīque lēgātī quī dēferrent, simul maestĭtiam eius ob excessum Augustī sōlārentur. quō minus ĭdem prō Drūsō postulārētur, ea causa quod dēsignātus cōnsul Drūsus praesēnsque erat. candidātōs praetūrae duodecim nōmināvit, numerum ab Augustō trāditum; et hortante senātū ut augēret, iūre iūrandō obstrīnxit sē nōn excessūrum.

[15] Tum prīmum ē campō comitia ad patrēs trānslāta sunt: nam ad eam diem, etsī potissima arbitriō prīncipis, quaedam tamen studiīs tribuum fīēbant. neque populus adēmptum iūs questus est nisi inānī rūmōre, et senātus largītiōnibus ac precibus sordidīs exsolūtus libēns tenuit, moderante Tiberiō nē plūrēs quam quattuor candidātōs commendāret, sine repulsā et ambitū dēsignandōs. inter quae tribūnī plēbeī petīvēre, ut propriō sūmptū ēderent lūdōs, quī dē nōmine Augustī fāstīs additī Augustālēs vocārentur. sed dēcrēta pecūnia ex aerāriō, utque per circum triumphālī veste ūterentur: currū vehī haud permissum. mox celebrātiō annua ad praetōrem trānslāta, cui inter cīvēs et peregrīnōs iūrisdictiō ēvēnisset.

[16] Hic rērum urbānārum status erat, cum Pannŏnicās legiōnēs sēditiō incessit, nūllīs novīs causīs, nisi quod mūtātus prīnceps licentiam turbārum et ex cīvīlī bellō spem praemiōrum ostendēbat. castrīs aestīvīs trēs simul legiōnēs habēbantur, praesidente Iūniō Blaesō, quī fīne Augustī et initiīs Tiberiī audītīs ob iūstitium aut gaudium intermīserat solĭta mūnia. eō prīncipiō lāscīvīre mīlĕs, discordāre, pessimī cuiusque sermōnibus praebēre aurēs, dēnique lūxum et ōtium cupere, disciplīnam et labōrem aspernārī. erat in castrīs Percennius quīdam, dux ōlim theātrālium operārum, dein gregārius mīles, prŏcāx linguā et miscēre coetūs histriōnālī studiō doctus. is inperītōs animōs et quaenam post Augustum mīlitiae condiciō ambigentēs inpellere paulātim nocturnīs conloquiīs aut flexō in vesperam diē et dīlāpsīs meliōribus dēterrimum quemque congregāre.

[17] Postrēmō prōmptīs iam et aliīs sēditiōnis ministrīs velut contiōnābundus interrogābat, cūr paucīs centuriōnibus, pauciōribus tribūnīs in modum servōrum oboedīrent. quandō ausūrōs exposcere remedia, nisi novum et nūtantem adhūc prīncipem precibus vel armīs adīrent? satis per tot annōs ignāviā peccātum, quod trīcēna aut quadrāgēna stīpendia senēs et plērīque truncātō ex vulneribus corpore tolerent. nē dīmissīs quidem fīnem esse mīlitiae, sed apud vēxillum tendentēs aliō vocābulō eōsdem labōrēs perferre. ac sī quis tot cāsūs vītā superāverit, trahī adhūc dīversās in terrās, ubi per nōmen agrōrum ūlīginēs palūdum vel inculta montium accipiant. enimvēro mīlitiam ipsam gravem, īnfrūctuōsam: dēnīs in diem assibus animam et corpus aestimārī: hinc vestem arma tentōria, hinc saevitiam centuriōnum et vacātiōnēs mūnerum redĭmī. at hercule verbera et vulnera, dūram hiemem, exercitās aestātēs, bellum atrōx aut sterĭlem pācem sempiterna. nec aliud levāmentum quam sī certīs sub lēgibus mīlitia inīrētur, ut singulōs dēnāriōs merērent, sextus decumus stīpendiī annus fīnem adferret, nē ultrā sub vēxillīs tenērentur, sed īsdem in castrīs praemium pecūniā solvĕrētur. an praetōriās cohortēs, quae bīnōs dēnāriōs accēperint, quae post sēdecim annōs penātibus suīs reddantur, plūs perīculōrum suscipere? nōn obtrectārī ā sē urbānās excubiās: sibi tamen apud horridās gentēs ē contuberniīs hostem aspicī.

[18] Adstrepēbat vulgus, dīversīs incitāmentīs, hī verberum nŏtās, illī cānitiem, plūrimī dētrīta tegmina et nūdum corpus exprobrantēs. postrēmō eō fŭrōris vēnēre, ut trēs legiōnēs miscēre in ūnam agitāverint. dēpulsī aemulātiōne, quia suae quisque legiōnī eum honōrem quaerēbant, aliō vertunt atque ūnā trēs aquilās et signa cohortium locant; simul congerunt caespitēs, exstruunt tribūnal, quō magis cōnspicua sēdēs foret. properantibus Blaesus advēnit, increpābatque ac retinēbat singulōs, clāmitāns ‘meā potius caede imbuite manūs: leviōre flāgitiō lēgātum interficiētis quam ab imperātōre dēscīscitis. aut incolumis fīdem legiōnum retinēbō, aut iugulātus paenitentiam adcelerābō.’

[19] Aggerābātur nihilō minus caespēs iamque pectorī usque adcrēverat, cum tandem pervicāciā victī inceptum omīsēre. Blaesus multā dīcendī arte nōn per sēditiōnem et turbās dēsīderia mīlitum ad Caesarem ferenda ait, neque veterēs ab imperātōribus prīscīs neque ipsōs ā dīvō Augustō tam nova petīvisse; et parum in tempore incipientēs prīncipis cūrās onerārī. sī tamen tendĕrent in pāce temptāre quae nē cīvīlium quidem bellōrum victōrēs expostulāverint, cūr contrā mōrem obsequiī, contrā fās disciplīnae vim meditentur? dēcernerent lēgātōs sēque cōram mandāta darent. adclāmāvēre ut fīlius Blaesī tribūnus lēgātiōne eā fungerētur peteretque mīlitibus missiōnem ab sēdecim annīs: cētera mandātūrōs, ubi prīma prōvēnissent. profectō iuvene mŏdicum ōtium: sed superbīre mīlĕs, quod fīlius lēgātī ōrātor pūblicae causae satis ostenderet necessitāte expressa quae per modestiam nōn obtinuissent.

[20] Intereā manipulī ante coeptam sēditiōnem Nauportum missī ob itinera et pontēs et aliōs ūsūs, postquam turbātum in castrīs accēpēre, vēxilla convellunt dīreptīsque proximīs vīcīs ipsōque Nauportō, quod mūnicipiī īnstar erat, retinentīs centŭriōnēs inrīsū et contumēliīs, postrēmō verberibus īnsectantur, praecipuā in Aufidiēnum Rūfum praefectum castrōrum īrā, quem dēreptum vehiculō sarcĭnīs gravant aguntque prīmō in agmine, per lūdibrium rogitantēs an tam immēnsa onera, tam longa itinera libenter ferret. quippe Rūfus diū manipulāris, dein centuriō, mox castrīs praefectus, antīquam dūramque mīlitiam revocābat, vetus operis ac labōris et eō inmītior, quia tolerāverat.

[21] Hōrum adventū redintegrātur sēditiō, et văgī circumiecta populābantur. Blaesus paucōs, maximē praedā onustōs, ad terrōrem cēterōrum adficī verberibus, claudī carcere iubet; nam etiam tum lēgātō ā centuriōnibus et optimō quōque manipulārium pārēbātur. illī obnītī trahentibus, prēnsāre circumstantium gĕnua, ciēre mŏdŏ nōmina singulōrum, modo centŭriam quisque cuius manipulāris erat, cohortem, legiōnem, eădem omnibus inminēre clāmitantēs. simul prŏbra in lēgātum cumulant, caelum ac deōs obtestantur, nihil reliquī faciunt quōminus invidiam misericordiam metum et īrās permovērent. adcurritur ab ūniversīs, et carcere effrāctō solvunt vincula dēsertōrēsque ac rērum capitālium damnātōs sibi iam miscent.

[22] Flagrantior inde vīs, plūrēs sēditiōnī ducēs. et Vibulēnus quīdam gregārius mīles, ante tribūnal Blaesī adlevātus circumstantium umerīs, apud turbātōs et quid parāret intentōs ‘vōs quidem’ inquit ‘hīs innocentibus et miserrimīs lūcem et spīritum reddidistis: sed quis frātrī meō vītam, quis frātrem mihi reddit? quem missum ad vōs ā Germānicō exercitū dē commūnibus commodīs nocte proximā iugulāvit per gladiātōrēs suōs, quōs in exitium mīlitum habet atque armat. respondē, Blaese, ubi cadāver abiēcerīs: nē hostēs quidem sepultūrā invident. cum ōsculīs, cum lacrimīs dolōrem meum implēverō, mē quoque trucīdārī iubē, dum interfectōs nūllum ob scelus, sed quia ūtilitātī legiōnum cōnsulēbāmus, hī sepeliant.’

[23] Incendēbat haec flētū et pectus atque ōs manibus verberāns. mox disiectīs quōrum per umerōs sustinēbātur, praeceps et singulōrum pedibus advolūtus tantum cōnsternātiōnis invidiaeque concīvit, ut pars mīlitum gladiātōrēs quī ē servitiō Blaesī erant, pars cēteram eiusdem familiam vincīrent, aliī ad quaerendum corpus effunderentur. ac nī properē neque corpus ūllum reperīrī, et servōs adhibitīs crŭciātibus abnuĕre caedem, neque illī fuisse umquam frātrem pernōtuisset, haud multum ab exitiō lēgātī aberant. tribūnōs tamen ac praefectum castrōrum extrūsēre, sarcĭnae fugientium dīreptae, et centuriō Lūcīlius interficitur, cui mīlitāribus facētiīs vocābulum ‘cĕdō alteram’ indiderant, quia frāctā vīte in tergō mīlitis alteram clārā vōce ac rūrsus aliam poscēbat. cēterōs latebrae tēxēre, ūnō retentō Clēmente Iūliō, quī perferendīs mīlitum mandātīs habēbātur idōneus ob prōmptum ingenium. quīn ipsae inter sē legiōnēs octāva et quīnta decuma ferrum parābant, dum centŭriōnem cognōmentō Sirpicum illa mortī dēposcit, quīntadecumānī tuentur, nī mīles nōnānus precēs et adversum aspernantīs mĭnās interiēcisset.

[24] Haec audīta quamquam abstrūsum et trīstissima quaeque maximē occultantem Tiberium perpulēre ut Drūsum fīlium cum prīmōribus cīvitātis duābusque praetōriīs cohortibus mitteret, nūllīs satis certīs mandātīs, ex rē cōnsultūrum. et cohortēs dēlēctō mīlite suprā solĭtum fīrmātae. additur magna pars praetōriānī equitis et rōbora Germānōrum, quī tum cūstōdēs imperātōrī aderant; simul praetōriī praefectus Aelius Seiānus, collēga Strabōnī patrī suō datus, magnā apud Tiberium auctōritāte, rēctor iuvenī et cēterīs perīculōrum praemiōrumque ostentātor. Drūsō propinquantī quasi per officium obviae fuēre legiōnēs, nōn laetae, ut adsolet, neque īnsignibus fulgentēs, sed inlŭviē dēfōrmī et vultū, quamquam maestitiam imitārentur, contumāciae propiōrēs.

[25] Postquam vallum intrŏiit, portās statiōnibus fīrmant, glŏbōs armātōrum certīs castrōrum locīs opperīrī iubent: cēterī tribūnal ingentī agmine circumveniunt. stābat Drūsus silentium manū poscēns. illī quotiēns oculōs ad multitūdinem rettulerant, vōcibus truculentīs strĕpĕre, rūrsum vīsō Caesare trepidāre; murmur incertum, atrōx clāmor et repentĕ quiēs; dīversīs animōrum mōtibus pavēbant terrēbantque. tandem interruptō tumultū litterās patris recitat, in quīs perscrīptum erat, praecipuam ipsī fortissimārum legiōnum cūram, quibuscum plūrima bella tolerāvisset; ubi prīmum ā lūctū requiēsset animus, āctūrum apud patrēs dē postulātīs eōrum; mīsisse interim fīlium, ut sine cūnctātiōne concēderet quae statim tribuī possent; cētera senātuī servanda, quem neque grātiae neque sevēritātis expertem habērī pār esset.

[26] Respōnsum est ā contiōne, mandāta Clēmentī centuriōnī quae perferret. is ōrditur dē missiōne ā sēdecim annīs, dē praemiīs fīnītae mīlitiae, ut dēnārius diurnum stīpendium foret, nē veterānī sub vēxillō habērentur. ad ea Drūsus cum arbitrium senātūs et patris obtenderet, clāmōre turbātur. cūr vēnisset neque augendīs mīlitum stīpendiīs neque adlevandīs labōribus, dēnique nūllā bene faciendī licentiā? at hercule verbera et necem cūnctīs permittī. Tiberium ōlim nōmine Augustī dēsīderia legiōnum frūstrārī solitum: eāsdem artēs Drūsum rettulisse. numquamne ad sē nisi fīliōs familiārum ventūrōs? novum id plānē quod imperātor sōla mīlitis commoda ad senātum reiciat. eundem ergō senātum cōnsulendum, quotiēns supplicia aut proelia indicantur: an praemia sub dominīs, poenās sine arbitrō esse?

[27] Postrēmō dēserunt tribūnal, ut quis praetōriānōrum mīlitum amīcōrumve Caesaris occurreret, manūs intentantēs, causam discordiae et initium armōrum, maximē īnfēnsī Cn. Lentulō, quod is ante aliōs aetāte et glōriā bellī fīrmāre Drūsum crēdēbātur et illa mīlitiae flāgitia prīmus āspernārī. nec multō post dīgredientem cum Caesare ac prōvīsū perīculī hīberna castra repetentem circumsistunt, rogitantēs quō pergeret, ad imperātōrem an ad patrēs, ut illīc quoque commodīs legiōnum adversārētur; simul ingruunt, saxa iaciunt. iamque lapidis ictū cruentus et exitiī certus adcursū multitūdinis quae cum Drūsō advēnerat prōtēctus est.

[28] Noctem minācem et in scelus ēruptūram fors lēnīvit: nam lūna clārō repente caelō vīsa languēscere. id mīles ratiōnis ignārus ōmen praesentium accēpit, suīs labōribus dēfectiōnem sīderis adsimulāns, prōsperēque cessūra quā pergerent, sī fulgor et clāritūdō deae redderētur. igitur aeris sonō, tŭbārum cornuumque concentū strepere; prŏut splendĭdior obscūriorve, laetārī aut maerēre; et postquam ortae nūbēs offēcēre vīsuī crēditumque condĭtam tenebrīs, ut sunt mōbilēs ad superstitiōnem perculsae semel mentēs, sibi aeternum labōrem portendī, sua facinora āversārī deōs lāmentantur. ūtendum inclīnātiōne eā Caesar et quae cāsus obtulerat in sapientiam vertenda ratus circumīrī tentōria iubet; accītur centuriō Clēmēns et sī aliī bonīs artibus grātī in vulgus. hī vigiliīs, statiōnibus, cūstōdiīs portārum sē īnsĕrunt, spem offerunt, metum intendunt. ‘quousque fīlium imperātōris obsidēbimus? quis certāminum fīnis? Percenniōne et Vibulēnō sacrāmentum dictūrī sumus? Percennius et Vibulēnus stīpendia mīlitibus, agrōs ēmeritīs largientur? dēnique prō Nerōnibus et Drūsīs imperium populī Rōmānī capessent? quīn potius, ut novissimī in culpam, ita prīmī ad paenitentiam sumus? tarda sunt quae in commūne expostulantur: prīvātam grātiam statim mereāre, statim recipiās.’ commōtīs per haec mentibus et inter sē suspectīs, tīrōnem ā veterānō, legiōnem ā legiōne dissociant. tum redīre paulātim amor obsequiī: omittunt portās, signa ūnum in locum prīncipiō sēditiōnis congregāta suās in sēdēs referunt.

[29] Drūsus ortō diē et vocātā contiōne, quamquam rŭdis dīcendī, nōbilitāte ingenĭtā incūsat priōra, prŏbat praesentia; negat sē terrōre et mĭnīs vincī: flexōs ad modestiam sī videat, sī supplicēs audiat, scrīptūrum patrī ut plācātus legiōnum precēs exciperet. ōrantibus rūrsum īdem Blaesus et L. Apōnius, equĕs Rōmānus ē cohorte Drūsī, Iūstusque Catōnius, prīmī ōrdinis centuriō, ad Tiberium mittuntur. certātum inde sententiīs, cum aliī opperiendōs lēgātōs atque interim cōmitāte permulcendum mīlitem cēnsērent, aliī fortiōribus remediīs agendum: nihil in vulgō mŏdicum; terrēre, nī paveant; ubi pertimuĕrint, inpūnĕ contemnī: dum superstitiō urgeat, adiciendōs ex dŭce metūs sublātīs sēditiōnis auctōribus. prōmptum ad asperiōra ingenium Drūsō erat: vocātōs Vibulēnum et Percennium interficī iubet. trādunt plērīque intrā tabernāculum ducis obrŭtōs, aliī corpora extrā vallum abiecta ostentuī.

[30] Tum ut quisque praecipuus turbātor conquīsītī, et pars, extrā castra pālantēs, ā centuriōnibus aut praetōriārum cohortium mīlitibus caesī; quōsdam ipsī manipulī documentum fideī trādidēre. auxerat mīlitum cūrās praemātūra hiems imbribus continuīs adeōque saevīs, ut nōn ēgredī tentōria, congregārī inter sē, vix tūtārī signa possent, quae turbĭne atque undā raptābantur. dūrābat et formīdō caelestis īrae, nec frūstrā adversus impiōs hebēscere sīdera, ruĕre tempestātēs: nōn aliud malōrum levāmentum quam sī linquerent castra īnfausta temerātaque et solūtī piāculō suīs quisque hībernīs redderentur. prīmum octāva, dein quīnta decuma legiō rediēre: nōnānus opperiendās Tiberiī epistulās clāmitāverat, mox dēsōlātus aliōrum discessiōne inminentem necessitātem spontĕ praevēnit. et Drūsus nōn exspectātō lēgātōrum regressū, quia praesentia satis cōnsēderant, in urbem rediit.

[31] Īsdem fermē diēbus īsdem causīs Germānicae legiōnēs turbātae, quantō plūrēs, tantō violentius, et magnā spē fore ut Germānicus Caesar imperium alterīus patī nequīret daretque sē legiōnibus vī suā cūncta tractūrīs. duo apud rīpam Rhēnī exercitūs erant: cui nōmen superiōrī, sub C. Sīliō lēgātō, īnferiōrem A. Caecīna cūrābat. rĕgĭmen summae reī pĕnĕs Germānicum, agendō Galliārum cēnsuī tum intentum. sed quibus Sīlius moderābātur, mente ambiguā fortūnam sēditiōnis aliēnae speculābantur: īnferiōris exercitūs mīles in rabiem prōlāpsus est, ortō ab ūnetvīcēnsimānīs quīntānīsque initiō, et trāctīs prīmā quoque ac vīcēnsimā legiōnibus: nam īsdem aestīvīs in fīnibus Ūbiōrum habēbantur per ōtium aut levia mūnia. igitur audītō fīne Augustī vernācula multitūdō, nūper āctō in urbe dīlēctū, lāscīviae suēta, labōrum intolerāns, implēre cēterōrum rudēs animōs: vēnisse tempus quō veterānī mātūram missiōnem, iuvenēs largiōra stīpendia, cūnctī modum miseriārum exposcerent saevitiamque centuriōnum ulcīscerentur. nōn ūnus haec, ut Pannonicās inter legiōnēs Percennius, nec apud trepidās mīlitum aurēs, aliōs validiōrēs exercitūs respicientium, sed multa sēditiōnis ōra vōcēsque: suā in manū sĭtam rem Rōmānam, suīs victōriīs augērī rem pūblicam, in suum cognōmentum adscīscī imperātōrēs.

[32] Nec lēgātus obviam ībat: quippe plūrium vaecordia cōnstantiam exēmerat. repentĕ lymphātī dēstrĭctīs gladiīs in centuriōnēs invādunt: ea vetustissima mīlitāribus odiīs māteriēs et saeviendī prīncipium. prōstrātōs verberibus mulcant, sexāgēnīs singulōs, ut numerum centuriōnum adaequārent: tum convulsōs laniātōsque et partim exanimōs ante vallum aut in amnem Rhēnum prōiciunt. Septĭmius cum perfūgisset ad tribūnal pedibusque Caecīnae advolverētur, eō usque flāgitātus est, dōnec ad exitium dēderētur. Cassius Chaerĕa, mox caede Gāī Caesaris memoriam apud posterōs adeptus, tum adulēscēns et animī ferōx, inter obstantēs et armātōs ferrō viam patefēcit. nōn tribūnus ultrā, nōn castrōrum praefectus iūs obtinuit: vĭgiliās, statiōnēs, et sī quă alia praesēns ūsus indīxerat, ipsī partiēbantur. id mīlitārēs animōs altius coniectantibus praecipuum indicium magnī atque inplācābilis mōtūs, quod neque disiectī aut paucōrum īnstīnctū, set pariter ardēscerent, pariter silērent, tantā aequālitāte et cōnstantiā, ut rĕgī crēderēs.

[33] Intereā Germānicō per Galliās, ut dīximus, cēnsūs accipientī excessisse Augustum adfertur. neptem eius Agrippīnam in mātrimōniō plūrēsque ex eā līberōs habēbat, ipse Drūsō frātre Tiberiī genitus, Augustae nepōs, set ānxius occultīs in sē patruī aviaeque odiīs, quōrum causae ācriōrēs, quia inīquae. quippe Drūsī magna apud populum Rōmānum memoria, crēdēbāturque, sī rērum potītus foret, lībertātem redditūrus; unde in Germānicum favor et spēs eadem. nam iuvenī cīvīle ingenium, mīra cōmitās et dīversa ab Tiberiī sermōne vultū, adrogantibus et obscūrīs. accēdēbant muliebrēs offēnsiōnēs novercālibus Liviae in Agrippīnam stimulīs, atque ipsa Agrippīna paulō commōtior, nisi quod castitāte et marītī amōre quamvīs indomitum animum in bonum vertēbat.

[34] Sed Germānicus quantō summae speī propior, tantō impēnsius prō Tiberiō nītī, sēque et proximōs et Belgārum cīvitātēs in verba eius adĭgit. dehinc audītō legiōnum tumultū raptim profectus obviās extrā castra habuit, dēiectīs in terram oculīs velut paenitentiā. postquam vallum iniit, dissŏnī questūs audīrī coepēre. et quīdam prēnsā manū eius per speciem exōsculandī īnseruērunt digitōs, ut vacua dentibus ōra contingeret; aliī curvāta seniō membra ostendēbant. adsistentem contiōnem, quia permixta vidēbātur, discēdere in manipulōs iubet: sīc melius audītūrōs respōnsum; vēxilla praeferrī, ut id saltem discerneret cohortēs: tardē obtemperāvēre. tunc ā venerātiōne Augustī orsus flexit ad victōriās triumphōsque Tiberiī, praecipuīs laudibus celebrāns quae apud Germāniās illīs cum legiōnibus pulcherrima fēcisset. Italiae inde cōnsēnsum, Galliārum fidem extollit; nīl usquam turbĭdum aut discors. silentiō haec vel murmure modicō audīta sunt.

[35] Ut sēditiōnem attĭgit, ubi modestia mīlitāris, ubi veteris disciplīnae decus, quōnam tribūnōs, quō centuriōnēs exēgissent, rogitāns, nūdant ūniversī corpora, cicātrīcēs ex vulneribus, verberum notās exprobrant; mox indiscrētīs vōcibus prĕtia vacātiōnum, angustiās stīpendiī, dūritiam operum ac propriīs nōminibus incūsant vallum, fossās, pābulī māteriae lignōrum adgestūs, et sī quă alia ex necessitāte aut adversus ōtium castrōrum quaeruntur. atrōcissimus veterānōrum clāmor oriēbātur, quī trīcēna aut suprā stīpendia nŭmerantēs, mederētur fessīs, neu mortem in īsdem labōribus, sed fīnem tam exercitae mīlitiae neque inŏpem rĕquiem ōrābant. fuēre etiam quī lēgātam ā dīvō Augustō pecūniam reposcerent, faustīs in Germānicum ōminibus; et sī vellet imperium, prōmptās rēs ostentāvēre. tum vērō, quăsĭ scelere contāminārētur, praeceps tribūnālī dēsiluit. opposuērunt abeuntī arma, minitantēs, nī regrederētur; at ille moritūrum potius quam fidem exuĕret clāmitāns, ferrum ā latĕre dīripuit ēlātumque dēferēbat in pectus, nī proximī prēnsam dextram vī adtinuissent. extrēma et conglobāta inter sē pars contiōnis ac, vix crēdĭbilĕ dictū, quīdam singulī propius incēdentēs, ferīret hortābantur; et mīles nōmine Calusĭdius strictum obtulit gladium, addĭtō acūtiōrem esse. saevum id malīque mōris etiam fŭrentibus vīsum, ac spatium fuit quō Caesar ab amīcīs in tabernāculum raperētur.

[36] Cōnsultātum ibi dē remediō: etenim nūntiābātur parārī lēgātōs quī superiōrem exercitum ad causam eandem traherent: dēstinātum excidiō Ūbiōrum oppidum, imbūtāsque praedā manūs in dīreptiōnem Galliārum ēruptūrās. augēbat metum gnārus Rōmānae sēditiōnis et, sī omitterētur rīpa, invāsūrus hostis: at sī auxilia et sociī adversum abscēdentīs legiōnēs armārentur, cīvīle bellum suscipī. perīculōsa sĕvēritās, flāgitiōsa largītiō: seu nihil mīlitī sīve omnia concēderentur, in ancipitī rēs pūblica. igitur volūtātīs inter sē ratiōnibus plăcitum ut epistulae nōmine prīncipis scrīberentur: missiōnem dărī vīcēna stīpendia merĭtīs. exauctōrārī quī sēna dēna fēcissent ac retinērī sub vēxillō cēterōrum inmūnēs nisi prōpulsandī hostis, lēgāta quae petīverant exsolvī duplicārīque.

[37] Sēnsit mīles in tempus cōnficta statimque flāgitāvit. missiō per tribūnōs mātūrātur, largītiō differēbātur in hīberna cuiusque. nōn abscessēre quīntānī ūnetvīcēnsimānīque, dōnec īsdem in aestīvīs contracta ex viāticō amīcōrum ipsīusque Caesaris pecūnia persolverētur. prīmam ac vīcēnsimam legiōnēs Caecīna lēgātus in cīvitātem Ūbiōrum redūxit, turpī agmine, cum fiscī dē imperātōre raptī inter signa interque aquilās veherentur. Germānicus superiōrem ad exercitum profectus secundam et tertiam decumam et sextam decumam legiōnēs nihil cūnctātās sacrāmentō adigit. quārtadecumānī paulum dŭbitāverant: pecūnia et missiō quamvīs nōn flāgitantibus oblāta est.

[38] At in Chaucīs coeptāvēre sēditiōnem praesidium agitantēs vēxillāriī discordium legiōnum et praesentī duōrum mīlitum suppliciō paulum repressī sunt. iusserat id M’. Ennius castrōrum praefectus, bonō magis exemplō quam concessō iūre. deinde intumēscente mōtū profugus repertusque, postquam intūtae latĕbrae, praesidium ab audāciā mūtuātur: nōn praefectum ab iīs, sed Germānicum ducem, sed Tiberium imperātōrem violārī. simul exterrĭtīs quī obstiterant, raptum vēxillum ad rīpam vertit, et sī quis agmine dēcessisset, prō dēsertōre fore clāmitāns, redūxit in hīberna turbĭdōs et nihil ausōs.

[39] Intereā lēgātī ab senātū regressum iam apud āram Ūbiōrum Germānicum adeunt. duae ibi legiōnēs, prīma atque vīcēnsima, veterānīque nūper missī sub vēxillō hiemābant. pavidōs et cōnscientiā vaecordēs intrat metus, vēnisse patrum iussū quī inrĭta facerent quae per sēditiōnem expresserant. utque mōs vulgō quamvīs falsīs reum subdĕre, Mūnātium Plancum cōnsulātū fūnctum, prīncipem lēgātiōnis, auctōrem senātūs cōnsultī incūsant; et nocte concubiā vēxillum in domō Germānicī sĭtum flāgitāre occipiunt, concursūque ad iānuam factō mōliuntur fŏrēs, extractum cubīlī Caesarem trādere vēxillum intentō mortis metū subĭgunt. mox vagī per viās obviōs habuēre lēgātōs, audītā cōnsternātiōne ad Germānicum tendentēs. ingerunt contumēliās, caedem părant, Plancō maximē, quem dignitās fugā impedīverat; neque aliud perīclitantī subsidium quam castra prīmae legiōnis. illīc signa et aquilam amplexus religiōne sēsē tūtābātur, ac nī aquilifer Calpurnius vim extrēmam arcuisset, rārum etiam inter hostēs, lēgātus populī Rōmānī Rōmānīs in castrīs sanguine suō altāria deum commaculāvisset. lūce dēmum, postquam dux et mīles et facta nōscēbantur, ingressus castra Germānicus perdūcī ad sē Plancum imperat recēpitque in tribūnal. tum fātālem increpāns rabiem, neque mīlitum sed deum īrā resurgere, cūr vēnerint lēgātī aperit; iūs lēgātiōnis atque ipsīus Plancī gravem et inmeritum cāsum, simul quantum dēdecŏris adierit legiō, fācundē miserātur, attonĭtāque magis quam quiētā contiōne lēgātōs praesidiō auxiliārium equitum dīmittit.

[40] Eō in metū arguĕre Germānicum omnēs, quod nōn ad superiōrem exercitum pergeret, ubi obsequia et contrā rebellīs auxilium: satis superque missiōne et pecūniā et mollibus cōnsultīs peccātum. vel sī vīlis ipsī salūs, cūr fīlium parvulum, cūr gravĭdam coniugem inter fŭrentēs et omnĭs hūmānī iūris violātōrēs habēret? illōs saltem avō et reī pūblicae redderet. diū cūnctātus aspernantem uxōrem, cum sē dīvō Augustō ortam neque dēgenerem ad perīcula testārētur, postrēmō ŭterum eius et commūnem fīlium multō cum flētū complexus, ut abīret perpulit. incēdēbat muliebre et miserābile agmen, prŏfuga dŭcis uxor, parvulum sĭnū fīlium gerēns, lāmentantēs circum amīcōrum coniugēs, quae simul trahēbantur, nec mĭnus trīstēs quī manēbant.

[41] Nōn flōrentis Caesaris neque suīs in castrīs, set velut in urbe victā faciēs; gemitūsque ac plānctūs etiam mīlitum aurēs ōraque advertĕre: prōgrediuntur contuberniīs. quis ille flēbilis sŏnus? quod tam trīste? fēminās inlūstrēs, nōn centuriōnem ad tūtēlam, nōn mīlitem, nihil imperātōriae uxōris aut cŏmitātūs solĭtī: pergere ad Trēverōs [et] externae fideī. pudor inde et miserātiō et patris Agrippae, Augustī avī memoria, socer Drūsus, ipsă īnsignī fēcunditāte, praeclārā pudīcitiā; iam īnfāns in castrīs genitus, in contuberniō legiōnum ēductus, quem mīlitārī vocābulō Calĭgulam appellābant, quia plērumque ad concilianda vulgī studia eō tegmine pedum induēbātur. sed nihil aequē flexit quam invidia in Trēverōs: ōrant obsistunt, redīret manēret, pars Agrippīnae occursantēs, plūrimī ad Germānicum regressī. isque ut erat recēns dolōre et īrā, apud circumfūsōs ita coepit.

[42] ‘Nōn mihi uxor aut fīlius patre et rē pūblicā cāriōrēs sunt, sed illum quidem sua maiestās, impĕrium Rōmānum cēterī exercitūs dēfendent. coniugem et līberōs meōs, quōs prō glōriā vestrā libēns ad exitium offerrem, nunc procul ā furentibus summoveō, ut quidquid istud sceleris imminet, meō tantum sanguine piētur, nēve occīsus Augustī prŏnepōs, interfecta Tiberiī nŭrus nocentiōrēs vōs faciant. quid enim per hōs diēs inausum intemerātumve vōbīs? quod nōmen huic coetuī dăbō? mīlitēsne appellem, quī fīlium imperātōris vestrī vallō et armīs circumsēdistis? an cīvēs, quibus tam prōiecta senātūs auctōritās? hostium quoque iūs et sacra lēgātiōnis et fās gentium rūpistis. dīvus Iūlius sēditiōnem exercitūs verbō ūnō compēscuit, Quĭrītēs vocandō quī sacrāmentum eius dētrectābant: dīvus Augustus vultū et aspectū Actiăcās legiōnēs exterruit: nōs ut nōndum eōsdem, ita ex illīs ortōs sī Hispāniae Sŭriaeve mīles āspernārētur, tamen mīrum et indignum erat. prīmane et vīcēnsima legiōnēs, illa signīs ā Tiberiō acceptīs, tū tot proeliōrum socia, tot praemiīs aucta, ēgregiam ducī vestrō grātiam refertis? hunc ego nūntium patrī, laeta omnia aliīs ē prōvinciīs audientī, feram? ipsīus tīrōnēs, ipsīus veterānōs nōn missiōne, nōn pecūniā satiātōs; hīc tantum interficī centuriōnēs, ēicī tribūnōs, inclūdī lēgātōs, īnfectă sanguine castra, flūmina, mēque precāriam animam inter īnfēnsōs trahere.

[43] Cūr enim prīmō contiōnis diē ferrum illud, quod pectorī meō īnfīgere parābam, dētrāxistis, ō inprōvidī amīcī? melius et amantius ille quī gladium offerēbat. cecidissem certē nōndum tot flāgitiōrum exercituī meō cōnscius; lēgissētis ducem, quī meam quidem mortem inpūnītam sĭnĕret, Vārī tamen et trium legiōnum ulcīscerētur. neque enim dī sinant ut Belgārum quamquam offerentium decus istud et clāritūdō sit, subvēnisse Rōmānō nōminī, compressisse Germāniae populōs. tuă, dīve Auguste, caelō recepta mēns, tua, pater Drūse, imāgō, tuī memoria īsdem istīs cum mīlitibus, quōs iam pudor et glōria intrat, ēluant hanc maculam īrāsque cīvīlēs in exitium hostibus vertant. vōs quoque, quōrum alia nunc ōra, alia pectora contueor, sī lēgātōs senātuī, obsequium imperātōrī, sī mihi coniugem et fīlium redditis, discēdite ā contāctū ac dīvidite turbĭdōs: id stabĭle ad paenitentiam, id fideī vinculum erit.’

[44] Supplicēs ad haec et vēra exprobrārī fătentēs ōrābant pūnīret noxiōs, ignōsceret lāpsīs et dūceret in hostem: revocārētur coniūnx, redīret legiōnum alumnus nēve obsĕs Gallīs trāderētur. reditum Agrippīnae excūsāvit ob inminentem partum et hiemem; ventūrum fīlium: cētera ipsī exsequerentur. discurrunt mūtātī et sēditiōsissimum quemque vīnctōs trahunt ad lēgātum legiōnis prīmae C. Caetrōnium, quī iūdicium et poenās dē singulīs in hunc modum exercuit. stābant prō contiōne legiōnēs dēstrīctīs gladiīs; reus in suggestū per tribūnum ostendēbātur: sī nocentem adclāmāverant, praeceps datus trucīdābātur. et gaudēbat caedibus mīles, tamquam sēmet absolveret; nec Caesar arcēbat, quandō nūllō ipsīus iussū pĕnĕs eōsdem saevitia factī et invidia erat. secūtī exemplum veterānī haud multō post in Raetiam mittuntur, speciē dēfendendae prōvinciae ob imminentīs Suēbōs, cēterum ut āvellerentur castrīs trucibus adhūc nōn minus asperitāte remediī quam sceleris memoriā. centuriōnātum inde ēgit. citātus ab imperātōre nōmen, ōrdinem, patriam, numerum stīpendiōrum, quae strēnuē in proeliīs fēcisset, et cui erant dōna mīlitāria, ēdēbat. sī tribūnī, sī legiō industriam innocentiamque adprobāverant, retinēbat ōrdinem: ubi avāritiam aut crūdēlitātem cōnsēnsū obiectāvissent, solvēbātur mīlitiā.

[45] Sīc compositīs praesentibus haud minor mōlēs supererat ob ferōciam quīntae et ūnetvīcēnsimae legiōnum, sexāgēnsimum apud lapidem (locō Vetera nōmen est) hībernantium. nam prīmī sēditiōnem coeptāverant: atrōcissimum quodque facinus hōrum manibus patrātum; nec poenā commīlitōnum exterritī nec paenitentiā conversī īrās retinēbant. igitur Caesar arma classem sociōs dēmittere Rhēnō parat, sī imperium dētrectētur, bellō certātūrus.

[46] At Rōmae nōndum cognitō, quī fuisset exitus in Illyricō, et legiōnum Germānicārum mōtū audītō, trepida cīvitās incūsāre Tiberium quod, dum patrēs et plēbem, invalidă et inermiă, cūnctātiōne fictā lūdificētur, dissideat interim mīles neque duōrum adulēscentium nōndum adultā auctōritāte comprimī queat. īre ipsum et oppōnere maiestātem imperātōriam dēbuisse cessūrīs, ubi prīncipem longā experientiā eundemque sevēritātis et mūnificentiae summum vīdissent. an Augustum fessā aetāte totiēns in Germāniās commeāre potuisse: Tiberium vigentem annīs sedēre in senātū, verba patrum cavillantem? satis prōspectum urbānae servitūtī: mīlitāribus animīs adhibenda fōmenta, ut ferre pācem velint.

[47] Inmōtum adversus eōs sermōnēs fīxumque Tiberiō fuit nōn omittere caput rērum neque sē remque pūblicam in cāsum dare. multa quippe et dīversa angēbant: validior per Germāniam exercitus, propior apud Pannŏniam; ille Galliārum opibus subnīxus, hic Italiae inminēns: quōs igitur anteferret? ac nē postpositī contumēliā incenderentur. at per fīliōs pariter adīrī maiestāte salvā, cui maior ē longinquō reverentia. simul adulēscentibus excūsātum quaedam ad patrem reicere, resistentīsque Germānicō aut Drūsō posse ā sē mītigārī vel īnfringī: quod aliud subsidium, sī imperātōrem sprēvissent? cēterum ut iam iamque itūrus lēgit comitēs, conquīsīvit impedīmenta, adōrnāvit nāvēs: mox hiemem aut negōtia variē causātus prīmō prūdentēs, dein vulgum, diūtissimē prōvinciās fefellit.

[48] At Germānicus, quamquam contractō exercitū et parātā in dēfectōrēs ultiōne, dandum adhūc spatium ratus, sī recentī exemplō sibi ipsī cōnsŭlerent, praemittit litterās ad Caecīnam, venīre sē validā manū ac, nī supplicium in malōs praesūmant, ūsūrum prōmiscā caede. eās Caecīna aquiliferīs signiferīsque et quod maximē castrōrum sincērum erat occultē recitat, utque cūnctōs īnfāmiae, sē ipsōs mortī exĭmant hortātur: nam in pāce causās et merĭta spectārī: ubi bellum ingruat, innocentēs ac noxiōs iūxtā cadere. illī temptātīs quōs idōneōs rēbantur, postquam maiōrem legiōnum partem in officiō vident, dē sententiā lēgātī statuunt tempus, quō foedissimum quemque et sēditiōnī prōmptum ferrō invādant. tunc signō inter sē datō inrumpunt contubernia, trucīdant ignārōs, nūllō nisi cōnsciīs nōscente quod caedis initium, quis fīnis.

[49] Dīversa omnium, quae umquam accīdēre, cīvīlium armōrum faciēs. nōn proeliō, nōn adversīs ē castrīs, sed īsdem ē cubīlibus, quōs simul vēscentīs diēs, simul quiētōs nox habuerat. discēdunt in partēs, ingerunt tēla. clāmor vulnera sanguis palam, causa in occultō; cētera fors regit. et quīdam bonōrum caesī, postquam intellēctō in quōs saevīrētur, pessimī quoque arma rapuerant. neque lēgātus aut tribūnus moderātor adfuit: permissa vulgō licentia atque ultiō et satietās. mox ingressus castra Germānicus, nōn medicīnam illud plūrimīs cum lacrimīs sed clādem appellāns, cremārī corpora iubet.

Trucēs etiam tum animōs cupīdō involat eundī in hostem, piāculum furōris; nec aliter posse plācārī commīlitōnum mānēs, quam sī pectoribus impiīs honesta vulnera accēpissent. sequitur ardōrem mīlitum Caesar iūnctōque ponte trāmittit duodecim mīlia ē legiōnibus, sex et vīgintī sociās cohortīs, octō equitum ālās, quārum eā sēditiōne intemerāta modestia fuit.

[50] Laetī neque procul Germānī agitābant, dum iūstitiō ob āmissum Augustum, post discordiīs attinēmur. at Rōmānus agmine properō silvam Caesiam līmitemque ā Tiberiō coeptum scindit, castra in līmite locat, frontem ac tergum vallō, latera concaedibus mūnītus. inde saltūs obscūrōs permeat cōnsultatque ex duōbus itineribus breve et solitum sequātur an inpedītius et intemptātum eōque hostibus incautum. dēlēctā longiōre viā cētera adcelerantur: etenim attulerant explōrātōrēs fēstam eam Germānīs noctem ac sollemnibus ĕpulīs lūdicram. Caecīna cum expedītīs cohortibus praeīre et obstantia silvārum āmōlīrī iubētur: legiōnēs modicō intervallō sequuntur. iūvit nox sīderibus inlūstrīs, ventumque ad vīcōs Marsōrum et circumdatae statiōnēs strātīs etiam tum per cubīlia propterque mēnsās, nūllō metū, nōn antepositīs vigiliīs: adeō cūncta incūriā disiecta erant neque bellī timor, ac nē pāx quidem nisi languida et solūta inter tēmulentōs.

[51] Caesar avidās legiōnēs, quō lātior populātiō foret, quattuor in cuneōs dispertit; quīnquāgintā mīlium spatium ferrō flammīsque pervāstat. nōn sexus, nōn aetās miserātiōnem attulit: profāna simul et sacra et celeberrimum illīs gentibus templum quod Tamfānae vocābant sŏlō aequantur. sine vulnere mīlitēs, quī sēmisomnōs, inermōs aut pālantīs ceciderant. excīvit ea caedēs Bructerōs, Tubantēs, Ūsipetēs; saltūsque per quōs exercituī regressus īnsēdēre. quod gnārum ducī incessitque itinerī et proeliō. pars equitum et auxiliāriae cohortēs dūcēbant, mox prīma legiō, et mediīs impedīmentīs sinistrum latus ūnetvīcēnsimānī, dextrum quīntānī clausēre, vīcēnsima legiō terga fīrmāvit, post cēterī sociōrum. sed hostēs, dōnec agmen per saltūs porrigerētur, immōtī, dein latera et frontem modicē adsultantēs, tōtā vī novissimōs incurrere. turbābanturque dēnsīs Germānōrum catervīs levēs cohortēs, cum Caesar advectus ad vīcēnsimānōs vōce magnā hoc illud tempus oblitterandae sēditiōnis clāmitābat: pergerent, properārent culpam in decus vertere. exārsēre animīs ūnōque impetū perruptum hostem redigunt in aperta caeduntque: simul prīmī agminis cōpiae ēvāsēre silvās castraque commūnīvēre. quiētum inde iter, fīdēnsque recentibus ac priōrum oblītus mīles in hībernīs locātur.

[52] Nūntiāta ea Tiberium laetitiā cūrāque adfēcēre: gaudēbat oppressam sēditiōnem, sed quod largiendīs pecūniīs et missiōne festīnātā favōrem mīlitum quaesīvisset, bellicā quoque Germānicī glōriā angēbātur. rettulit tamen ad senātum dē rēbus gestīs multaque dē virtūte eius memorāvit, magis in speciem verbīs adōrnāta quam ut penitus sentīre crēderētur. pauciōribus Drūsum et fīnem Illyricī mōtūs laudāvit, sed intentior et fīdā ōrātiōne. cūnctaque quae Germānicus indulserat, servāvit etiam apud Pannonicōs exercitūs.

[53] Eōdem annō Iūlia suprēmum diem obiit, ob impudīcitiam ōlim ā patre Augustō Pandātĕriā īnsulā, mox oppidō Rēgīnōrum, quī Sĭculum frĕtum accolunt, clausa. fuerat in mātrimōniō Tiberiī flōrentibus Gāiō et Lūciō Caesaribus sprēveratque ut inparem; nec alia tam intĭma Tiberiō causa cūr Rhŏdum abscēderet. imperium adeptus extorrem, īnfāmem et post interfectum Postumum Agrippam omnis speī egēnam inopiā ac tābe longā perēmit, obscūram fore necem longinquitāte exĭliī ratus. pār causa saevitiae in Semprōnium Gracchum, quī familiā nōbilī, sollers ingeniō et prāvē fācundus, eandem Iūliam in mātrimōniō Mārcī Agrippae temerāverat. nec is libīdinī fīnis: trāditam Tiberiō pervĭcāx adulter contumāciā et odiīs in marītum accendēbat; litteraeque quās Iūlia patrī Augustō cum īnsectātiōne Tiberiī scrīpsit ā Gracchō compositae crēdēbantur. igitur āmōtus Cercīnam, Āfricī maris īnsulam, quattuordecim annīs exilium tolerāvit. tunc mīlitēs ad caedem missī invēnēre in prōminentī lītoris, nihil laetum opperientem. quōrum adventū breve tempus petīvit, ut suprēma mandāta uxōrī Alliāriae per litterās daret, cervīcemque percussōribus obtulit, cōnstantiā mortis haud indignus Semprōniō nōmine: vītā dēgenerāverat. quīdam nōn Rōmā eōs mīlitēs, sed ab L. Asprēnāte prō cōnsule Āfricae missōs trādidēre auctōre Tiberiō, quī fāmam caedis posse in Asprēnātem vertī frūstrā spērāverat.

[54] Īdem annus novās caerimōniās accēpit additō sodālium Augustālium sacerdōtiō, ut quondam Tĭtus Tătius retinendīs Sabīnōrum sacrīs sodālēs Titiōs īnstituerat. sorte ductī ē prīmōribus cīvitātis ūnus et vīgintī: Tiberius Drūsusque et Claudius et Germānicus adiciuntur. lūdōs Augustālēs tunc prīmum coeptōs turbāvit discordia ex certāmine histriōnum. indulserat eī lūdicrō Augustus, dum Maecēnātī obtemperat effūsō in amōrem Bathyllī; neque ipse abhorrēbat tālibus studiīs, et cīvīle rēbātur miscērī voluptātibus vulgī. alia Tiberiō mōrum via: sed populum per tot annōs molliter habitum nōndum audēbat ad dūriōra vertere.

[55] Drūsō Caesare C. Norbānō cōnsulibus dēcernitur Germānicō triumphus manente bellō; quod quamquam in aestātem summā ope parābat, initiō vēris et repentīnō in Chattōs excursū praecēpit. nam spēs incesserat dissĭdere hostem in Armĭnium ac Segestem, īnsignem utrumque perfidiā in nōs aut fide. Arminius turbātor Germāniae, Segestēs parārī rebelliōnem saepe aliās et suprēmō convīviō, post quod in arma ĭtum, aperuit suāsitque Vārō ut sē et Arminium et cēterōs procerēs vincīret: nihil ausūram plēbem prīncipibus āmōtīs, atque ipsī tempus fore, quō crīmina et innoxiōs discerneret. sed Vārus fātō et vī Armĭnī cecidit: Segestēs quamquam cōnsēnsū gentis in bellum tractus discors manēbat, auctīs prīvātim odiīs, quod Arminius fīliam eius aliī păctam rapuerat, gener invīsus inimīcī socerī; quaeque apud concordēs vincula cāritātis, incitāmenta īrārum apud īnfēnsōs erant.

[56] Igitur Germānicus quattuor legiōnēs, quīnque auxiliārium mīlia et tumultuāriās catervās Germānōrum cis Rhēnum colentium Caecīnae trādit; totidem legiōnēs, duplicem sociōrum numerum ipse dūcit, positōque castellō super vēstīgia paternī praesidiī in monte Taunō expedītum exercitum in Chattōs rapit, L. Aprōniō ad mūnītiōnēs viārum et flūminum relictō. nam (rārum illī caelō) siccitāte et amnibus modicīs inoffēnsum iter properāverat, imbrēsque et flūminum auctūs regredientī metuēbantur. sed Chattīs adeō inprōvīsus advēnit, ut quod imbēcillum aetāte ac sexū statim captum aut trucīdātum sit. iuventūs flūmen Adrănam nandō trāmīserat, Rōmānōsque pontem coeptantīs arcēbant. dein tormentīs sagittīsque pulsī, temptātīs frūstrā condiciōnibus pācis, cum quīdam ad Germānicum perfūgissent, reliquī omissīs pāgīs vīcīsque in silvās disperguntur. Caesar incēnsō Mattiō (id gentī caput) aperta populātus vertit ad Rhēnum, nōn ausō hoste terga abeuntium lacessere, quod illī mōris, quotiēns āstū magis quam per formīdinem cessit. fuerat animus Cheruscīs iuvāre Chattōs, sed exterruit Caecīna hūc illūc ferēns arma; et Marsōs congredī ausōs prōsperō proeliō cohibuit.

[57] Neque multō post lēgātī ā Segeste vēnērunt auxilium ōrantēs adversus vim populārium, ā quīs circumsedēbātur, validiōre apud eōs Armĭniō, quoniam bellum suādēbat: nam barbărīs, quantō quis audāciā prōmptus, tantō magis fīdus rēbusque mōtīs potior habētur. addiderat Segestēs lēgātīs fīlium, nōmine Segimundum: sed iuvenis cōnscientiā cūnctābātur. quippe annō quō Germāniae dēscīvēre sacerdōs apud āram Ūbiōrum creātus rūperat vittās, profugus ad rebellēs. adductus tamen in spem clēmentiae Rōmānae pertulit patris mandāta benignēque exceptus cum praesidiō Gallicam in rīpam missus est. Germānicō prĕtium fuit convertere agmen, pugnātumque in obsidentīs, et ēreptus Segestēs magnā cum propinquōrum et clientium manū. inerant fēminae nōbilēs, inter quās uxor Arminiī eademque fīlia Segestis, marītī magis quam parentis animō, neque ēvicta in lacrimās neque vōce supplex, compressīs intrā sĭnum manibus gravidum ŭterum intuēns. ferēbantur et spŏlia Vāriānae clādis, plērīsque eōrum quī tum in dēditiōnem veniēbant praedae dăta: simul Segestēs ipse, ingēns vīsū et memoriā bonae societātis inpăvidus.

[58] Verba eius in hunc modum fuēre: ‘nōn hic mihi prīmus ergā populum Rōmānum fideī et cōnstantiae diēs. ex quō ā dīvō Augustō cīvitāte dōnātus sum, amīcōs inimīcōsque ex vestrīs ūtilitātibus dēlēgī, neque ŏdiō patriae (quippe prōditōrēs etiam iīs quōs antepōnunt invīsī sunt), vērum quia Rōmānīs Germānīsque ĭdem condūcere et pācem quam bellum probābam. ergō raptōrem fīliae meae, violātōrem foederis vestrī, Arminium apud Vārum, quī tum exercituī praesidēbat, reum fēcī. dīlātus sēgnitiā ducis, quia părum praesidiī in lēgibus erat, ut mē et Arminium et cōnsciōs vincīret flāgitāvī: testis illa nox, mihi utinam potius novissima! quae secūta sunt, dēflērī magis quam dēfendī possunt: cēterum et iniēcī catēnās Arminiō et ā factiōne eius iniectās perpessus sum. atque ubi prīmum tuī cōpiă, vetera novīs et quiēta turbidīs antehabeō, neque ob praemium, sed ut mē perfĭdiā exsolvam, simul gentī Germānōrum idōneus conciliātor, sī paenitentiam quam perniciem māluerit. prō iuventā et errōre fīliī veniam precor: fīliam necessitāte hūc adductam fateor. tuum erit cōnsultāre, utrum praevaleat, quod ex Arminiō concēpit an quod ex mē genita est.’ Caesar clēmentī respōnsō līberīs propinquīsque eius incolumitātem, ipsī sēdem vetere in prōvinciā pollicētur. exercitum redūxit nōmenque imperātōris auctōre Tiberiō accēpit. Arminiī uxor virīlis sexūs stirpem ēdidit: ēdŭcātus Ravennae puer quō mox lūdibriō cōnflīctātus sit, in tempore memorābō.

[59] Fāma dēditī benignēque exceptī Segestis vulgāta, ut quibusque bellum invītīs aut cupientibus erat, spē vel dolōre accipitur. Arminium super īnsĭtam violentiam rapta uxor, subiectus servitiō uxōris ŭterus vaecordem agēbant, volitābatque per Cheruscōs, arma in Segestem, arma in Caesarem poscēns. neque probrīs temperābat: ēgregium patrem, magnum imperātōrem, fortem exercitum, quōrum tot manūs ūnam mulierculam āvēxerint. sibi trēs legiōnēs, totidem lēgātōs prōcubuisse; nōn enim sē prōditiōne neque adversus fēminās gravĭdās, sed palam adversus armātōs bellum tractāre. cernī adhūc Germānōrum in lūcīs signa Rōmāna, quae dīs patriīs suspenderit. coleret Segestēs victam rīpam, redderet fīliō sacerdōtium hominum: Germānōs numquam satis excūsātūrōs, quod inter Albim et Rhēnum virgās et sĕcūrēs et togam vīderint. aliīs gentibus ignōrantiā impérī Rōmānī inexperta esse supplicia, nescia tribūta; quae quoniam exuerint inritusque discesserit ille inter nūmina dicātus Augustus, ille dēlēctus Tiberius, nē inperītum adulēscentulum, nē sēditiōsum exercitum pavēscerent. sī patriam parentēs antīqua māllent quam dominōs et colōniās novās, Arminium potius glōriae ac lībertātis quam Segestem flāgitiōsae servitūtis ducem sequerentur.

[60] Concītī per haec nōn modo Cheruscī sed conterminae gentēs, tractusque in partīs Inguiomĕrus Arminiī patruus, vetere apud Rōmānōs auctōritāte; unde maior Caesarī metus. et nē bellum mōle ūnā ingrueret, Caecīnam cum quadrāgintā cohortibus Rōmānīs distrahendō hostī per Bructerōs ad flūmen Amīsiam mittit, equitem Pĕdō praefectus fīnibus Frīsiōrum dūcit. ipse inpositās nāvibus quattuor legiōnēs per lacūs vēxit; simulque pĕdĕs eques classis apud praedictum amnem convēnēre. Chaucī cum auxilia pollicērentur, in commīlitium adscītī sunt. Bructerōs sua ūrentīs expedītā cum manū L. Stertīnius missū Germānicī fūdit; interque caedem et praedam repperit ūndēvīcēnsimae legiōnis aquĭlam cum Vārō āmissam. ductum inde agmen ad ultimōs Bructerōrum, quantumque Amīsiam et Lŭpiam amnēs inter vāstātum, haud procul Teutoburgiēnsī saltū, in quō reliquiae Vārī legiōnumque īnsepultae dīcēbantur.

[61] Igitur cupīdō Caesarem invādit solvendī suprēma mīlitibus ducīque, permōtō ad miserātiōnem omnī quī aderat exercitū ob propinquōs, amīcōs, dēnique ob cāsūs bellōrum et sortem hominum. praemissō Caecīnā, ut occulta saltuum scrūtārētur pontēsque et aggerēs ūmĭdō palūdum et fallācibus campīs inpōneret, incēdunt maestōs locōs vīsūque ac memoriā dēfōrmīs. prīma Vārī castra lātō ambitū et dīmēnsīs prīncipiīs trium legiōnum manūs ostentābant; dein sēmirŭtō vallō, humilī fossā accīsae iam reliquiae cōnsēdisse intellegēbantur: mediō campī albentia ossa, ut fūgerant, ut restiterant, disiecta vel aggerāta. adiacēbant fragmina tēlōrum equōrumque artūs, simul truncīs arbŏrum antefīxa ōra. lūcīs propinquīs barbărae ārae, apud quās tribūnōs ac prīmōrum ōrdinum centuriōnēs mactāverant. et clādis eius superstĭtēs, pugnam aut vincula ēlāpsī, referēbant hīc cecidisse lēgātōs, illīc raptās aquilās; prīmum ubi vulnus Vārō adāctum, ubi īnfēlīcī dexterā et suō ictū mortem invēnerit; quō tribūnālī contiōnātus Arminius, quot patibula captīvīs, quae scrŏbēs, utque signīs et aquilīs per superbiam inlūserit.

[62] Igitur Rōmānus quī aderat exercitus sextum post clādis annum trium legiōnum ossa, nūllō nōscente aliēnās reliquiās an suōrum hŭmō tegeret, omnēs ut coniūnctōs, ut cōnsanguineōs, auctā in hostem īrā, maestī simul et īnfēnsī condēbant. prīmum extruendō tumulō caespitem Caesar posuit, grātissimō mūnere in dēfūnctōs et praesentibus dolōris socius. quod Tiberiō haud probātum, seu cūncta Germānicī in dēterius trahentī, sīve exercitum imāgine caesōrum īnsepultōrumque tardātum ad proelia et formīdolōsiōrem hostium crēdēbat; neque imperātōrem augurātū et vetustissimīs caerimōniīs praedĭtum adtrectāre fērālia dēbuisse.

[63] Sed Germānicus cēdentem in āvia Arminium secūtus, ubi prīmum cōpia fuit, ēvehī equitēs campumque, quem hostis īnsēderat, ēripī iubet. Arminius colligī suōs et propinquāre silvīs monĭtōs vertit repentĕ: mox signum prōrumpendī dedit iīs quōs per saltūs occultāverat. tunc novā aciē turbātus eques, missaeque subsidiāriae cohortēs et fugientium agmine impulsae auxerant cōnsternātiōnem; trūdēbanturque in palūdem gnāram vincentibus, inīquam nesciīs, nī Caesar prōductās legiōnēs īnstrūxisset: inde hostibus terror, fīdūcia mīlitī; et manibus aequīs abscessum. mox reductō ad Amīsiam exercitū legiōnēs classe, ut advēxerat, reportat; pars equitum lītore Ōceanī petere Rhēnum iussa; Caecīna, quī suum mīlitem dūcēbat, monĭtus, quamquam nōtīs itineribus regrederētur, pontēs longōs quam mātūrrimē superāre. angustus is trāmĕs vāstās inter palūdēs et quondam ā L. Domitiō aggerātus; cētera līmōsa, tenācia gravī caenō aut rīvīs incerta erant; circum silvae paulātim adclīvēs, quas tum Arminius inplēvit, compendiīs viārum et citō agmine onustum sarcĭnīs armīsque mīlitem cum antevēnisset. Caecīnae dŭbitantī, quōnam modō ruptōs vetustāte pontēs repōneret simulque prōpulsāret hostem, castra mētārī in locō placuit, ut opus et aliī proelium inciperent.

[64] Barbarī perfringere statiōnēs sēque īnferre mūnītōribus nīsī lacessunt, circumgrediuntur, occursant: miscētur operantium bellantiumque clāmor. et cūncta pariter Rōmānīs adversa, locus ūlīgine profundā, īdem ad gradum īnstabĭlis, prōcēdentibus lūbricus, corpora gravia lōrīcīs; neque lībrāre pīla inter undās poterant. contrā Cheruscīs suēta apud palūdēs proelia, prōcēra membra, hastae ingentēs ad vulnera facienda quamvīs procul. nox dēmum inclīnantīs iam legiōnēs adversae pugnae exēmit. Germānī ob prōspera indēfessī, nē tum quidem sūmptā quiēte, quantum aquārum circum surgentibus iŭgīs orĭtur vertēre in subiecta, mersāque humō et obrutō quod effectum operĭs duplicātus mīlitī lăbor. quadrāgēnsimum id stīpendium Caecīna pārendī aut imperitandī habēbat, secundārum ambiguārumque rērum sciēns eōque interritus. igitur futūra volvēns nōn aliud repperit quam ut hostem silvīs coercēret, dōnec sauciī quantumque graviōris agminis anteīrent; nam mediō montium et palūdum porrigēbātur plānitiēs, quae tenuem aciem patērētur. dēliguntur legiōnēs quīnta dextrō laterī, ūnetvīcēnsima in laevum, prīmānī dūcendum ad agmen, vīcēnsimānus adversum secūtūrōs.

[65] Nox per dīversa inquiēs, cum barbarī fēstīs ĕpulīs, laetō cantū aut trŭcī sonōre subiecta vallium ac resultantīs saltūs complērent, apud Rōmānōs invalĭdī ignēs, interruptae vōcēs, atque ipsī passim adiacērent vallō, oberrārent tentōriīs, īnsomnēs magis quam pervigĭlēs. ducemque terruit dīra quiēs: nam Quīntīlium Vārum sanguine oblĭtum et palūdibus ēmersum cernere et audīre vīsus est velut vocantem, nōn tamen obsecūtus et manum intendentis reppulisse. coeptā lūce missae in latera legiōnēs, metū an contumāciā, locum dēseruēre, captō properē campō ūmentia ultrā. neque tamen Arminius quamquam līberō incursū statim prōrūpit: sed ut haesēre caenō fossīsque impedīmenta turbātī circum mīlitēs, incertus signōrum ōrdō, utque tālī in tempore sibi quisque properus et lentae adversum impĕria aurēs, inrumpere Germānōs iubet, clāmitāns ‘ēn Vārus eōdemque iterum fātō vīnctae legiōnēs!’ simul haec et cum dēlēctīs scindit agmen equīsque maximē vulnera ingerit. illī sanguine suō et lūbricō palūdum lāpsantēs excussīs rēctōribus disicere obviōs, prōterĕre iacentēs. plūrimus circā aquilās labor, quae neque ferrī adversum ingruentia tēla neque fīgī līmōsā humō poterant. Caecīna dum sustentat aciem, suffossō equō dēlāpsus circumveniēbātur, nī prīma legiō sēsē opposuisset. iūvit hostium aviditās, omissā caede praedam sectantium; ēnīsaeque legiōnēs vesperāscente diē in aperta et solĭda. neque is miseriārum fīnis. struendum vallum, petendus agger, āmissă magnā ex parte per quae ēgeritur humus aut excīditur caespĕs; nōn tentōria manipulīs, nōn fōmenta sauciīs; īnfectōs caenō aut cruōre cibōs dīvidentēs fūnestās tenebrās et tot hominum mīlibus ūnum iam reliquum diem lāmentābantur.

[66] Forte equus abruptīs vinculīs vagus et clāmōre territus quōsdam occurrentium obturbāvit. tanta inde cōnsternātiō inrūpisse Germānōs crēdentium, ut cūnctī ruĕrent ad portās, quārum decumāna maximē petēbātur, āversa hostī et fugientibus tūtior. Caecīnă compertō vānam esse formīdinem, cum tamen neque auctōritāte neque precibus, nē manū quidem obsistere aut retinēre mīlitem quīret, prōiectus in līmine portae miserātiōne dēmum, quia per corpus lēgātī eundum erat, clausit viam: simul tribūnī et centuriōnēs falsum pavōrem esse docuērunt.

[67] Tunc contractōs in prīncipia iussōsque dicta cum silentiō accipere temporis ac necessitātis monet. ūnam in armīs salūtem, sed ea cōnsiliō temperanda manendumque intrā vallum, dōnec expugnandī hostēs spē propius succēderent; mox undĭque ērumpendum: illā ēruptiōne ad Rhēnum pervenīrī. quod sī fugerent, plūrīs silvās, profundās magis palūdēs, saevitiam hostium superesse; at victōribus decus glōriam. quae domī cāra, quae in castrīs honesta, memorat; reticuit dē adversīs. equōs dehinc, orsus ā suīs, lēgātōrum tribūnōrumque nūllā ambitiōne fortissimō cuique bellātōrī trādit, ut hī, mox pĕdĕs in hostem invāderent.

[68] Haud minus inquiēs Germānus spē, cupīdine et dīversīs ducum sententiīs agēbat, Arminiō sinerent ēgredī ēgressōsque rūrsum per ūmida et inpedīta circumvenīrent suādente, atrōciōra Inguiomĕrō et laeta barbărīs, ut vallum armīs ambīrent: prōmptam expugnātiōnem, plūrēs captīvōs, incorruptam praedam fore. igitur ortā diē prōruunt fossās, iniciunt crātēs, summa vallī prēnsant, rārō super mīlite et quasi ob metum dēfīxō. postquam haesēre mūnīmentīs, datur cohortibus signum cornuaque ac tŭbae concinuēre. exim clāmōre et impetū tergīs Germānōrum circumfunduntur, exprobrantēs nōn hīc silvās nec palūdēs, sed aequīs locīs aequōs deōs. hostī facile excĭdium et paucōs ac sēmermōs cōgitantī sŏnus tubārum, fulgor armōrum, quantō inopīna, tantō maiōra offunduntur, cadēbantque, ut rēbus secundīs avidī, ita adversīs incautī. Arminius integer, Inguiomerus post grave vulnus pugnam dēseruēre: vulgus trucīdātum est, dōnec īra et diēs permānsit. nocte dēmum reversae legiōnēs, quamvīs plūs vulnerum, eadem cibōrum ĕgestās fatīgāret, vim sānitātem cōpiās, cūncta in victōriā habuēre.

[69] Pervāserat interim circumventī exercitūs fāma et īnfēstō Germānōrum agmine Galliās petī, ac nī Agrippīna inpositum Rhēnō pontem solvī prohibuisset, erant quī id flāgitium formīdine audērent. sed fēmina ingēns animī mūnia ducis per eōs diēs induit, mīlitibusque, ut quis inops aut saucius, vestem et fōmenta dīlargīta est. trādit C. Plīnius, Germānicōrum bellōrum scrīptor, stetisse apud prīncipium pontis, laudēs et grātēs reversīs legiōnibus habentem. id Tiberiī animum altius penetrāvit: nōn enim simplicēs eās cūrās, nec adversus externōs studia mīlitum quaerī. nihil relictum imperātōribus, ubi fēmina manipulōs intervīsat, signa adeat, largītionem temptet, tamquam parum ambitiōsē fīlium ducis gregālī habitū circumferat Caesaremque Calĭgulam appellārī velit. potiōrem iam apud exercitūs Agrippīnam quam lēgātōs, quam ducēs; conpressam ā muliere sēditiōnem, cui nōmen prīncipis obsistere nōn quīverit. accendēbat haec onerābatque Seiānus, perītiā mōrum Tiberiī ŏdia in longum iaciēns, quae reconderet auctaque prōmeret.

[70] At Germānicus legiōnum, quās nāvibus vēxerat, secundam et quārtam decumam itinere terrestrī P. Vitelliō dūcendās trādit, quō levior classis vadōsō marī innāret vel reciprŏcō sīderet. Vitellius prīmum iter siccā humō aut modicē adlābente aestū quiētum habuit: mox inpulsū aquilōnis, simul sīdere aequinoctiī, quō maximē tumēscit Ōceanus, rapī agīque agmen. et opplēbantur terrae: eadem frĕtō lītorī campīs faciēs, neque discernī poterant incerta ab solĭdīs, brevia ā profundīs. sternuntur fluctibus, hauriuntur gurgitibus; iūmenta, sarcinae, corpora exanima interfluunt, occursant. permiscentur inter sē manipulī, modo pectore modo ōre tenus exstantēs, aliquandō subtractō solō disiectī aut obrŭtī. nōn vōx et mūtuī hortātūs iuvābant adversante undā; nihil strēnuus ab ignāvō, sapiēns ab inprūdentī, cōnsilia ā cāsū differre: cūncta parī violentiā involvēbantur. tandem Vitellius in ēditiōra ēnīsus eōdem agmen subdūxit. pernoctāvēre sine ūtēnsĭlibus, sine ignī, magna pars nūdō aut mulcātō corpore, haud minus miserābilēs quam quōs hostis circumsīdet: quippe illīc etiam honestae mortis ūsus, hīs inglōrium exitium. lūx reddidit terram, penetrātumque ad amnem [Visurgin], quō Caesar classe contenderat. inposĭtae dein legiōnēs, vagante fāmā submersās; nec fĭdēs salūtis, antequam Caesarem exercitumque redŭcem vīdēre.

[71] Iam Stertīnius, ad accipiendum in dēditiōnem Segimerum frātrem Segestis praemissus, ipsum et fīlium eius in cīvitātem Ūbiōrum perdūxerat. data utrīque venia, facile Segimerō, cūnctantius fīliō, quia Quīntīliī Vārī corpus inlūsisse dīcēbātur. cēterum ad supplenda exercitūs damna certāvēre Galliae Hispāniae Italia, quod cuique prōmptum, arma equōs aurum offerentēs. quōrum laudātō studiō Germānicus, armīs modo et equīs ad bellum sūmptīs, propriā pecūniā mīlitem iūvit. utque clādis memoriam etiam cōmitāte lēnīret, circumīre sauciōs, facta singulōrum extollere; vulnera intuēns alium spē, alium glōriā, cūnctōs adloquiō et cūrā sibīque et proeliō fīrmābat.

[72] Dēcrēta eō annō triumphālia īnsignia A. Caecīnae, L. Aprōniō, C. Sīliō ob rēs cum Germānicō gestās. nōmen patris patriae Tiberius, ā populō saepius ingestum, repudiāvit; neque in ācta sua iūrārī quamquam cēnsente senātū permīsit, cūncta mortālium incerta, quantōque plūs adeptus foret, tantō sē magis in lūbricō dictitāns. nōn tamen ideō faciēbat fĭdem cīvīlis animī; nam lēgem maiestātis redūxerat, cui nōmen apud veterēs ĭdem, sed alia in iūdicium veniēbant, sī quis prōditiōne exercitum aut plēbem sēditiōnibus, dēnique mălĕ gestā rē pūblicā maiestātem populī Rōmānī minuisset: facta arguēbantur, dicta inpūnē erant. prīmus Augustus cognitiōnem dē fāmōsīs libellīs speciē lēgis eius tractāvit, commōtus Cassiī Sevērī libīdine, quā virōs fēmināsque inlūstrēs procācibus scrīptīs diffāmāverat: mox Tiberius, cōnsultante Pompeiō Macrō praetōre, an iūdicia maiestātis redderentur, exercendās lēgēs esse respondit. hunc quoque asperāvēre carmina incertīs auctōribus vulgāta in saevitiam superbiamque eius et discordem cum mātre animum.

[73] Haud pigēbit referre in Falaniō et Rubriō, modicīs equitibus Rōmānīs, praetemptāta crīmina, ut quibus initiīs, quantā Tiberiī arte gravissimum exitium inrēpserit, dein repressum sit, postrēmō ārserit cūnctaque corripuerit, nōscātur. Falaniō obiciēbat accūsātor, quod inter cultōrēs Augustī, quī per omnēs domōs in modum collēgiōrum habēbantur, Cassium quendam mīmum corpore īnfāmem adscīvisset, quodque vēndĭtīs hortīs statuam Augustī simul mancipāsset. Rubriō crīminī dabātur violātum periūriō nūmen Augustī. quae ubi Tiberiō nōtuēre, scrīpsit cōnsulibus nōn ideō dēcrētum patrī suō caelum, ut in perniciem cīvium is honor verterētur. Cassium histriōnem solĭtum inter aliōs eiusdem artis interesse lūdīs, quōs māter sua in memoriam Augustī sacrāsset; nec contrā religiōnēs fierī, quod effigiēs eius, ut alia nūminum simulācra, vēnditiōnibus hortōrum et domuum accēdant. iūs iūrandum perinde aestimandum quam sī Iovem fefellisset: deōrum iniūriās dīs cūrae.

[74] Nec multō post Grānium Mārcellum praetōrem Bīthȳniae quaestor ipsīus Caepiō Crīspīnus maiestātis postulāvit, subscrībente Rōmānō Hīspōne: quī fōrmam vītae iniit quam posteā celebrem miseriae tempŏrum et audāciae hominum fēcērunt. nam ĕgēns, ignōtus, inquiēs, dum occultīs libellīs saevitiae prīncipis adrēpit, mox clārissimō cuique perīculum facessit, potentiam apud ūnum, ŏdium apud omnīs adeptus dedit exemplum, quod secūtī ex pauperibus dīvitēs, ex contemptīs metuendī perniciem aliīs ac postrēmum sibi invēnēre. sed Mārcellum īnsimulābat sinistrōs dē Tiberiō sermōnēs habuisse, inēvītābile crīmen, cum ex mōribus prīncipis foedissima quaeque dēligeret accūsātor obiectāretque reō. nam quia vēra erant, etiam dicta crēdēbantur. addidit Hīspō statuam Mārcellī altius quam Caesarum sitam, et aliā in statuā amputātō capite Augustī effigiem Tiberiī indĭtam. ad quod exārsit adeō, ut ruptā taciturnitāte proclāmāret sē quoque in eā causā lātūrum sententiam palam et iūrātum, quō cēterīs eadem necessitās fieret. manēbant etiam tum vēstīgia morientis lībertātis. igitur Cn. Pīsō ‘quō’ inquit ‘locō cēnsēbis, Caesar? sī prīmus, habēbō quod sequar: sī post omnīs, vereor nē inprūdēns dissentiam.’ permōtus hīs, quantōque incautius efferverat, paenitentiā patiēns tulit absolvī reum crīminibus maiestātis: dē pecūniīs repetundīs ad reciperātōres ĭtum est.

[75] Nec patrum cognitiōnibus satiātus iūdiciīs adsidēbat in cornū tribūnālis, nē praetōrem curūlī dēpelleret; multaque eō cōram adversus ambitum et potentium precēs cōnstitūta. set dum vēritātī cōnsulitur, lībertās corrumpēbātur. inter quae Pius Aurēlius senātor questus mōle pūblicae viae ductūque aquarum lăbefactās aedīs suās, auxilium patrum invocābat. resistentibus aerāriī praetōribus subvēnit Caesar pretiumque aedium Aurēliō tribuit, ērogandae per honesta pecūniae cupiēns, quam virtūtem diū retinuit, cum cēterās exueret. Propertiō Celerī praetōriō, veniam ōrdinis ob paupertātem petentī, deciēns sēstertium largītus est, satis conpertō paternās eī angustiās esse. temptantīs eadem aliōs probāre causās senātuī iussit, cupīdine sevēritātis in iīs etiam quae rīte faceret acerbus. unde cēterī silentium et paupertātem cōnfessiōnī et beneficiō praeposuēre.

[76] Eōdem annō continuīs imbribus auctus Tĭberis plāna urbis stagnāverat; relābentem secūta est aedificiōrum et hominum strāgēs. igitur cēnsuit Asinius Gallus ut librī Sibullīnī adīrentur. renuit Tiberius, perinde dīvīna hūmānaque obtegēns; sed remedium coercendī flūminis Ateiō Capitōnī et L. Arruntiō mandātum. Achāiam ac Macedŏniam onera dēprecantīs levārī in praesēns prōcōnsulārī imperiō trādīque Caesarī placuit. ēdendīs gladiātōribus, quōs Germānicī frātris ac suō nōmine obtulerat, Drūsus praesēdit, quamquam vīlī sanguine nimis gaudēns; quod in vulgus formīdolōsum et pater arguisse dīcēbātur. cūr abstinuerit spectāculō ipse, variē trahēbant; aliī taediō coetūs, quīdam trīstitiā ingĕniī et metū conparātiōnis, quia Augustus cōmiter interfuisset. nōn crēdiderim ad ostentandam saevitiam movendāsque populī offēnsiōnēs concessam fīliō māteriem, quamquam id quoque dictum est.

[77] At theātrī licentia, proximō priōre annō coepta, gravius tum ērūpit, occīsīs nōn modo ē plēbe set mīlitibus et centuriōne, vulnerātō tribūnō praetōriae cohortis, dum probra in magistrātūs et dissēnsiōnem vulgī prohibent. āctum dē eā sēditiōne apud patrēs dīcēbanturque sententiae, ut praetōribus iūs virgārum in histriōnēs esset. intercessit Haterius Agrippa tribūnus plēbeī increpitusque est Asiniī Gallī ōrātiōne, silente Tiberiō, quī ea simulācra lībertātis senātuī praebēbat. valuit tamen intercessiō, quia dīvus Augustus immūnēs verberum histriōnēs quondam responderat, neque fās Tiberiō īnfringere dicta eius. dē modō lūcāris et adversus lāscīviam fautōrum multa dēcernuntur; ex quīs maximē īnsignia, nē domōs pantomīmōrum senātor introīret, nē ēgredientēs in pūblicum equitēs Rōmānī cingerent aut alibi quam in theātrō sectārentur, et spectantium immodestiam exĭliō multandī potestās praetōribus fieret.

[78] Templum ut in colōniā Tarracōnēnsī struerētur Augustō petentibus Hispānīs permissum, datumque in omnēs prōvinciās exemplum. centēsimam rērum vēnālium post bella cīvīlia īnstitūtam dēprecante populō ēdīxit Tiberius mīlitāre aerārium eō subsidiō nītī; simul impărem onerī rem pūblicam, nisi vīcēnsimō mīlitiae annō veterānī dīmitterentur. ita proximae sēditiōnis male cōnsulta, quibus sēdecim stīpendiōrum fīnem expresserant, abŏlĭta in posterum.

[79] Āctum deinde in senātū ab Arruntiō et Ateiō, an ob moderandās Tĭberis exundātiōnēs verterentur flūmina et lacūs, per quōs augēscit; audītaeque mūnicipiōrum et colōniārum lēgātiōnēs, ōrantibus Flōrentīnīs, nē Clănis solĭtō alveō dēmōtus in amnem Arnum trānsferrētur idque ipsīs perniciem adferret. congruentia hīs Interamnātēs disseruēre: pessum ĭtūrōs fēcundissimōs Italiae campōs, sī amnis Nār (id enim parābātur) in rīvōs dīductus superstagnāvisset. nec Reātīnī silēbant. Velīnum lacum, quā in Nārem effunditur, obstruī recūsantēs, quippe in adiacentia ēruptūrum; optumē rēbus mortālium cōnsuluisse nātūram, quae sua ōra flūminibus, suōs cursūs utque orīginem, ita fīnēs dederit; spectandās etiam religiōnēs sociōrum, quī sacra et lūcōs et ārās patriīs amnibus dĭcāverint: quīn ipsum Tĭberim nōlle prōrsus accolīs flŭviīs orbātum minōre glōriā fluere. seu precēs colōniārum seu difficultās operum sīve superstitiō valuit, ut in sententiam Cn. Pīsōnis concēderētur, quī nīl mūtandum cēnsuerat.

[80] Prōrogātur Poppaeō Sabīnō prōvincia Moesia, additīs Achāia ac Macedŏnia. id quoque mōrum Tiberiī fuit, continuāre imperia ac plērōsque ad fīnem vītae in īsdem exercitibus aut iūrisdictiōnibus habēre. causae variae trāduntur: aliī taediō novae cūrae semel placita prō aeternīs servāvisse, quīdam invidiā, nē plūrēs fruerentur; sunt quī exīstiment, ut callidum eius ingenium, ita ānxium iūdicium; neque enim ēminentīs virtūtēs sectābātur. et rūrsum vitia ōderat: ex optimīs perīculum sibi, ā pessimīs dēdecus pūblicum metuēbat. quā haesitātiōne postrēmō eō prōvectus est, ut mandāverit quibusdam prōvinciās, quōs ēgredī urbe nōn erat passūrus.

[81] Dē comitiīs cōnsulāribus, quae tum prīmum illō prīncipe ac deinceps fuēre, vix quicquam fīrmāre ausim: adeō dīversa nōn modo apud auctōrēs sed in ipsīus ōrātiōnibus reperiuntur. modo subtractīs candidātōrum nōminibus orīginem cuiusque et vītam et stīpendia dēscrīpsit, ut quī forent intellegerētur: aliquandō eā quoque significātiōne subtractā candidātōs hortātus, nē ambitū comitia turbārent, suam ad id cūram pollicitus est. plērumque eōs tantum apud sē professōs disseruit, quōrum nōmina cōnsulibus ēdidisset; posse et aliōs profitērī, sī grātiae aut meritīs cōnfīderent: speciōsa verbīs, rē inānia aut subdola, quantōque maiōre lībertātis imāgine tegēbantur, tantō ēruptūra ad īnfēnsius servitium.

Back to the index.